دکتر بهرام نادی
بحث توسعه اقتصادی و محیط زیست در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند. پروژه ایلیسو بر روی رود دجله در ترکیه نماد صلح، برادری، آرامش، رفاه و قدرت ترکیه و یکی از بزرگ‌ترین سدهای با نیروگاه برقابی خوانده می‌شود و درعین‌حال در زمان افتتاح سد گفته شد که «منازعات آینده برای کنترل منابع آب و تولید مواد غذایی رخ خواهد داد». سد آتاتورک نیز بر روی رود فرات با سرمایه‌گذاری 28.4 میلیارد دلاری ترکیه در 19 سال گذشته برای احداث هشت هزار و 817 طرح مدیریت منابع آب ساخته شده و ترکیه 613 سد با گنجایش 46 میلیارد متر مکعب احداث کرده و مجموع ذخایر سدهای ترکیه به 179 میلیارد متر مکعب رسیده است که نتیجه آن افزوده‌شدن 20 میلیون هکتار به مجموع اراضی آبی ترکیه در 19 سال گذشته است. همچنین با ساخت 605 نیروگاه برقابی در ترکیه در دو دهه گذشته مجموع تولید برق این کشور از 32 هزار مگاوات به 100 هزار مگاوات افزایش یافته است. سد ایلیسو بر روی سرشاخه‌های رودخانه دجله احداث شده و به عنوان بزرگ‌ترین سد ساخته‌شده بر روی این رودخانه، یک پروژه برقابی محسوب می‌شود که نقش مهمی برای تأمین انرژی کشور ترکیه خواهد داشت.
اما آن روی سکه فرضیه اینکه احداث این سدها، منجر به کاهش دبی آب دجله و فرات و بروز خشک‌سالی در عراق و کاهش آب در پایین‌دست سد و بروز پدیده ریزگرد در منطقه شده است. علاوه بر موارد فوق پیش‌بینی افزایش تقریبی دمای 5 تا 8 درجه برای ماه‌های مختلف سال توسط بانک جهانی از سال 1986 تا سال 2099 سبب افزایش نگرانی درمورد خشک‌سالی و افزایش پدیده ریزگرد و... می‌شود.
سعدی رحمت‌الله‌علیه می‌فرماید: پارسازاده‌ای را نعمت بیکران از ترکه عمان به دست افتاد. فسق و فجور آغاز کرد و مبذری پیشه گرفت. فی‌الجمله نماند از سایر معاصی منکری که نکرد و مسکری که نخورد. باری به نصیحتش گفتم: ای فرزند! دخل آب روان است و عیش آسیای گردان، یعنی خرج فراوان‌کردن مسلم کسی را باشد که دخل معین دارد. چو دخلت نیست خرج آهسته‌تر کن/ که می‌گویند ملاحان سرودی / اگر باران به کوهستان نبارد/ به سالی دجله گردد خشک‌رودی.
آن زمان که سعدی رحمت‌الله‌علیه این شعر را سرود خبر از احداث سد ایلیسو و برداشت آب دجله در بالادست و خشک‌شدن دجله نداشت که قدر مسلم شعر را به گونه دیگری برای بالادست دجله می‌سرود. مطلب فوق نمونه‌ای از دو روی سکه توسعه است. سوره شریفه هود آیه 116 چنین است. پس چرا از نسل‌هاى پیش از شما خردمندانى نبودند که (مردم را) از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکى از کسانى که از میان آنان نجاتشان دادیم و کسانى که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتى که در آن بودند رفتند و آنان بزهکار بودند. از جمله ملموس‌ترین فسادها در نعمت‌هاى خدادادى زمانى رخ مى‌دهد که بشر براى برآوردن خواسته‌هاى خود در طبیعت تصرف مى‌کند؛ تصرفى ویرانگر و بدون درنظرگرفتن قوانین حاکم بر طبیعت. اصل پنجاهم قانون اساسى صریح‌ترین حکم قانون گذار اساسى در این زمینه است.
در جمهورى اسلامى، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌هاى بعد باید در آن حیات اجتماعى رو به رشدى داشته باشند، وظیفه عمومى تلقى مى‌شود. از این رو فعالیت‌هاى اقتصادى و غیر آن که با آلودگى محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است. آنچه غیر قابل انکار است افزایش آلودگی هوا و کاهش چشمگیر روزهای دارای هوا پاک است. بارگذاری روزافزون جمعیت و توسعه شهری و نیز توسعه صنعتی سبب کاهش فضای سبز و کشاورزی در پایین‌دست و خشکی رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی شده است.
حال با توجه به تصاویر، کاهش چشمگیر فضای سبز در محدوده شهر اصفهان به مفهوم صرفه‌جویی در مصرف آب تلقی می‌شود یا تصرف در محیط زیست! چه عاملی سبب شده است که با توجه به کاهش چشمگیر سطح فضای سبز و سطح زیر کشت، زاینده‌رود نیز بخشکد و به تالاب گاوخونی نیز قطره آبی از زاینده‌رود نرسد. بارگذاری صنعتی با حجم بالای مصرف آب و برق عموما با دیدگاه ملی در استان اصفهان ملی جانمایی شده و سهم اصفهان علاوه بر اشتغال و... همدمی با هشت میلیون تن دی اکسید کربن سالانه تولیدی تنها یکی از کارخانجات تولید فولاد است که به قول سعدی رحمت‌الله علیه «آن را که غمی چون غم من نیست چه داند».
اصفهان در حالی دارای رتبه‌های نخست تولید شده که به ازای آن نابودی بخش اعظمی از باغ شهر، خشکی زاینده‌رود، خشکی تالاب گاوخونی، هوای آلوده و کثیف و نابودی میراث فرهنگی و دارایی‌هایش را به سبب فرونشست با غم و اندوه به آغوش کشیده است. بخشی از شهر و میراث آن‌چنان در فرونشست نشسته است که نه خود و نه مالک آن یارای برخواستن دارند و در میان این تنهایی باید کنایه‌ها را شنیدن. ابن یمین از شاعران قرن هشتم در یک دوبیتی مشهور نان و مسکن و جامه را به عنوان سه مؤلفه اصلی زندگی کــنار هم آورده است و تأکید می‌کند دوری از آز و حرص و داشتن قناعت و مناعت طبع تا چه اندازه در زندگی آسودگی و سعادتمندی را به همراه می‌آورد: دو قرص نان اگر از گندم است و گر از جو/ دو تای جامه گر از کهنه است و گر از نو/ چهارگوشه دیوار خود به خاطر جمع/ که کس نگوید از اینجای خیز و آنجا رو. حال آنچه حتی مؤلفه اصلی را فرومی‌بلعد، فرونشست است که دیگر خاطر جمعی از چهار گوشه دیوار نیست.