شبیه معلم‌های جغرافی دوران مدرسه شدیم. مدام، هر روز و هفته، باید این را بنویسیم و تشریح کنیم که ایران در منطقه گرم و خشک قرار گرفته، بارندگی کمی دارد و باید در مصرف آب، خیلی مراعات کرد. در توسعه صنایع، کشاورزی و انتخاب محصول و همچنین سایر مصارف، ملاحظاتی داشت و بی‌محابا، از همین منابع محدود آبی بهره‌برداری نکرد.
با این همه اما انگار نه گوش مردم و نه مسئولان بدهکار نیست، آسمان هم که نباریدنش گرفته و همه‌چیز دست به دست هم داده تا این گزاره‌های بی‌فایده را مدام تکرار کنیم. روز گذشته با یکی از دوستان گپ می‌زدیم، دم‌ظهر، با آستین کوتاه در خیابان روبه‌روی دفتر، می‌گفتیم هوا انگار نه انگار که دم زمستان و اواخر آذر شده، گرم است و خبری از سرما نیست. واقعا باعث نگرانی و کلافگی شده، حالا به این بلبشوی آب‌وهوایی، آلودگی هوا را هم اضافه کنید. قوز بالاقوزی شده! این بین و با این شرایط، در روزهایی که کشاورزان از کم‌آبی دست به اعتراض زده‌اند و صنعت هم دعوی آن را دارد و خوزستانی و اصفهانی و یزدی و... فریاد تشنگی می‌زنند، بعضی هم نوید آینده و مثل آن سخنران همه‌چیزدان، وعده پوچ ترسالی هم می‌دهند. جمیع این شرایط و اتفاقات و اظهارات، باعث شد چندخطی از وضعیت آب‌وهوایی کشور طی چند روز و چند ماه آینده بنویسیم و ببینیم ابر و باد و مه و خورشید و فلک، بالاخره در کار خواهند بود تا ما نانی به کف آریم و به لذت بخوریم؟
امسال نصف پارسال بارندگی داشتیم، وضعیت سدها هم مطلوب نیست
برای فهم وضعیت آب‌وهوایی حال و آینده کشور، به چند خبر و آمار اشاره کنیم و بعد پای گفته‌های یکی از مسئولان سازمان هواشناسی بنشینیم و چندخطی از گفته‌های او را بخوانیم، شاید بیشتر و بهتر هم وضعیت آب و هوایی خودمان را شناختیم و هم در مصرف آب، دقت کردیم. دو، سه روز پیش، وزارت نیرو اعلام کرد؛ میزان بارندگی‌های کشور از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه) تا ۱۹ آذرماه به 5.33 میلی‌متر رسیده که این رقم در مقایسه با بارش‌های مدت مشابه سال گذشته (۶۸.۴ میلی‌متر) کاهش ۵۱درصدی و در مقایسه با میانگین بلندمدت با حدود 6.49 میلی‌متر بارندگی، کاهش ۳۳ درصدی را نشان می‌دهد. بعد از بارندگی‌های هفته گذشته نگاهی به وضعیت بارش مناطق مختلف کشور نشان می‌دهد که در این بازه زمانی استان‌های گیلان با 6.430میلی‌متر، مازندران با 8.243 میلی‌متر و گلستان با 112.9 میلی‌متر بارندگی به ترتیب پربارش‌ترین استان‌های کشور بوده‌اند.
بررسی بارش‌ها در سراسر کشور حاکی از این است که درحال حاضر استان‌های مرکزی و جنوبی کشور وضعیت نامناسب بارشی را نسبت به مدت مشابه پارسال تجربه کرده‌اند که در این میان استان هرمزگان با4.9 میلی‌متر، سمنان با 5.9 میلی‌متر و سیستان‌وبلوچستان نیز با ۶ میلی‌متر بارندگی به ترتیب سه استان کم‌بارش کشور از ابتدای سال آبی جاری تا روز ۱۹ آذرماه بوده‌اند. طبق این آمار، میزان بارندگی در دو استان فارس و بوشهر نسبت به متوسط بلندمدت (۵۲ ساله) به ترتیب ۸۴ و ۷۴ درصد کاهش داشته، هرچند از ۳۱ استان کشور که بارندگی مناسبی نسبت به سال گذشته داشته‌اند ۲۷ استان دارای کاهش بارش هستند. علاوه‌بر اینها، آمار دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد با سپری شدن 73 روز از سال آبی (سال آبی 1401 ـ 1400)، تا 13 آذرماه میزان کل حجم آب در مخازن سدهای کشور حدود 17.67 میلیارد مترمکعب است که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته 30 درصد کاهش نشان می‌دهد. همچنین به‌گفته مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، بررسی وضعیت سدهای کشور نشان می‌دهد میزان کل حجم ورودی به سدهای کشور از ابتدای مهر تا تاریخ 13 آذر معادل 2.84 میلیارد مترمکعب بوده که کاهشی معادل 44 درصد نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته داشته است. فیروز قاسم‌زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور در این خصوص گفت: «در شرایط کنونی، از کل حجم مخزن سدهای مهم کشور به‌میزان حدود 50.5 میلیارد مترمکعب، حدود 35 درصد آب ذخیره‌شده وجود دارد. میزان پرشدگی سدهای مهمی چون زاینده‌رود، شمیل و نیان و سفیدرود در شرایط فعلی حدود 13 تا 18 درصد است و در استان‌های خوزستان و تهران، میزان پرشدگی متوسط مخازن طی سال آبی جاری به‌ترتیب حدود 38 درصد و 20 درصد است.»
بارش‌های آخر هفته برای این فصل است و چیزی از کم‌بارشی را جبران نمی‌کند
پیرو همین موضوعات و مسائل و پیش‌بینی روزهای آینده، گفت‌وگویی با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی انجام دادیم و او به «فرهیختگان» گفت: «الان فصل بارش کشور است، اگر از نظر زمانی بیان کنیم پنجره زمانی بارندگی کشور است. در تابستان کشور ما این میزان بارش ندارد. به‌خصوص عرض‌های جنوبی کشور بارش در فصل سرد سال صورت می‌گیرد، یعنی در فصل گرم سال که شامل تابستان و نیمه دوم بهار و نیمه اول پاییز می‌شود بارندگی نداریم. بنابراین به‌صورت نرمال در این بازه کنونی همه سال‌ها قدری بارندگی دریافت می‌شود. هر روزی که بارندگی نباشد باران آن روز به‌طور متوسط نیامده و کمبود وجود دارد. بنابراین بارشی که هفته بعد یا این هفته می‌آید بارندگی تقریبا نرمال این زمان است و چیزی خارج از این قاعده نیست.
ما تا الان حدود 45 درصد برای امسال کمبود بارش داریم. اگر بخواهیم آمار کم‌بارشی در طبیعت را بیان کنیم، سال گذشته 39 تا 40 درصد کمبود بارش به‌طور میانگین در کشور داشتیم. برخی استان‌ها همچون کرمانشاه 52 درصد کم‌بارشی داشتیم، در کرمان بالای 65درصد کم‌بارشی داشتیم، خراسان حدود 52-50 درصد کم‌بارشی داشتیم، میانگین کشوری حدود 39 درصد بود. کمترین کم‌بارشی در قسمت‌های شمالی کشور بود. این بارانی که نیامده بارانی است که از طبیعت حذف شده است. برای کشاورزی که از منابع زیرزمینی در خیلی مواقع استفاده می‌شود، برداشت اضافه صورت می‌گیرد و باران که می‌آمد این سفره‌ها را تقویت می‌کرد، بنابراین اگر باران نیامده آن سفره زیرزمینی هم تغذیه نشده است، علی‌رغم اینکه برداشت‌ها انجام شده است. کمبود باران در طبیعت به جای مانده است. هفته آینده که بارندگی داریم، زمان بارندگی کشور است و هر روزی که باران نباشد مقداری از کم‌بارشی را به‌دنبال خواهد داشت.»
نباید به جامعه این‌طور القا شود که بارندگی‌های زمستان کمبودها را جبران می‌کند
وظیفه در ادامه به وضعیت بارندگی‌ها در زمستان هم اشاره کرد و گفت: «این کمبودهای جاری با توجه به مدل‌های عددی اجرا‌شده برای زمستان، نشان می‌دهد ما زمستان نرمالی را پیش‌رو داریم، حتی در برخی مناطق می‌تواند فراتر از نرمال باشد منتها این امر فقط برای پنجره زمستان است، نه پاییزی که گذشت. یعنی آن کمبودها سر جای خود وجود دارد. در بازه زمستان، بارندگی که این زمستان خواهیم داشت به قاعده بلندمدت است و حتی برخی نقاط مثل جنوب و جنوب‌غرب می‌تواند فراتر باشد. این بارندگی مربوط به این دوره است، نه اینکه کمبودهای از قبل مانده را نیز جبران کند. به جامعه اینچنین القا نشود که باران به حدی می‌بارد که کمبودها را جبران می‌کند، این درست نیست.
ضمن اینکه پیش‌بینی‌های فصلی با اما‌واگرهایی روبه‌رو است. اساسا وقتی بگوییم برای دو هفته بعد پیش‌بینی ارائه می‌دهیم همواره باید احتمالات را در نظر داشت، شاید قطعی نباشد. در دنیا اینچنین است و هیچ‌گاه به صورت قطعی نمی‌توان گفت اینچنین می‌شود چون در جو و اقلیم به حدی متغیرها وجود دارد که امکان پیش‌بینی قطعی را سلب می‌کند، به‌خصوص برای کشوری همچون ایران که بارندگی آن یک‌سوم و یک‌چهارم متوسط دنیاست. در جایی مثل یزد 10 میلی‌متر باران بیاید یا نیاید، داستان اقلیم عوض می‌شود، چون بارش سالانه 100 میلی‌متر است. برای یزد دو سیستم بارندگی نداشته باشیم داستان اقلیم این استان عوض می‌شود. به‌خاطر اینکه منطقه کویری است و بیابان زیاد داریم. زمستان انتظار داریم بارندگی‌ها نرمال و حتی فراتر از نرمال باشد و دما هم در حد نرمال و کمتر از نرمال باشد. انتظار اینکه زمستان گرمی داشته باشیم الان نباید باشد و تا الان پاییز دما بالاتر از نرمال بوده است به‌خاطر اینکه بارندگی کم بود و آفتاب‌گیری بیش‌ازحد معمول بوده و درنتیجه دما به‌طور نسبی گرم بوده است. از دمای مشابه بلندمدت بالاتر بوده است. زمستان با توجه به اینکه انتظار داریم بارندگی‌ها نرمال و بیش از نرمال باشد، بنابراین احتمال اینکه ساعت آفتابی کمتر داشته باشیم وجود دارد. بنابراین باعث می‌شود دمای نرمال برای این زمستان با گرایش به کمتر از نرمال را داشته باشیم.»
پاییز بدی را تا اینجا پشت‌سر گذاشته‌ایم
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی به بارندگی‌های آخر پاییز اشاره کرد و گفت: «بارش‌های کوتاه‌مدت با پیش‌بینی فصلی متفاوت است. این پیش‌بینی قطعا وجود دارد و احتمال این امر بسیار زیاد است که در روزهای پیش‌رو بارندگی داشته باشیم. بارش اصلی در همین جنوب‌غرب و غرب خواهد بود. استان‌هایی همچون لرستان، چهارمحال، کهگیلویه، خوزستان، کرمانشاه و... است و کانون بارش‌ها زاگرس میانی است. گرچه تقریبا منطقه غرب و نواحی شمالی کشور در سیستم بارندگی دارد ولی مهم‌ترین منطقه‌ای که کانون بارش‌هاست منطقه زاگرس میانی است اما وقتی این سیستم رو به شرق می‌رسد، ضعیف می‌شود و بارندگی‌های جزئی در مناطق مرکزی و شرق وجود دارد.
اصفهان هم که این ایام در کانون توجهات بوده و نگرانی‌هایی نسبت به وضعیت بارندگی آن وجود دارد، وضعیتش در بلندمدت همان است که برای کل کشور بیان کردم. ولی برای هفته پیش‌رو غرب اصفهان یعنی بخش‌های شمال‌غرب و غرب اصفهان که در دامنه‌های زاگرس قرار می‌گیرند، بارندگی بد نیست اما عمده اصفهان منطقه کویری است، به‌خصوص بخش‌های شرقی باران نخواهد داشت. ضمن اینکه اصفهان وابسته به بارش‌هایی است که در استان‌های بالادست مثل چهارمحال‌وبختیاری رخ می‌دهد. درست است که بخش زیادی از زاینده‌رود در اصفهان واقع شده ولی مهم‌ترین منبع زاینده‌رود رشته‌های کوه‌های زاگرس است. درواقع آن مناطق بارندگی خوبی دارد و می‌توان در بالادست زاینده‌رود تاثیرگذار باشد. تقریبا می‌توان گفت در این فصل جدی‌ترین بارندگی‌ای که داریم از ابتدای پاییز تاکنون یکی دو بارش بوده ولی کمبود بارش قابل‌توجه است.
شاید حدود 50-40 درصد بارندگی آن منطقه، مناطق غربی‌تر همانند ایلام تا 60 درصد بارندگی را دریافت نکرده‌اند. پاییز خیلی بدی را پشت‌سر می‌گذارند. امیدواریم زمستانی که می‌آید شرایط به‌گونه‌ای تغییر کند که وضعیت بهتر شود، البته این استدلال براساس شاخص‌های دورپیوندی غیر از خروجی مدل‌هاست که نشان می‌دهد به‌نوعی وضعیت به شرایط بهتری تغییر می‌کند. همچنان یکی از مهم‌ترین شاخص‌هایی که تاثیرگذار است وجود لانیناست. تجربه ثابت کرده با وجود لانینا یعنی شرایط فاز سرد اقیانوس آرام بارندگی در ایران کم است، امسال هم لانینا ضعیف حاکم است. چون ضعیف است در شرایط گذار هستیم و به درستی نمی‌توان شرایط را با قوت فراوان استدلال کرد. آن شاخص ضعیف است و عملکرد آن ممکن است تغییر کند ولی شاخص‌های دیگری وجود دارد که بر آب و هوای ایران اثرگذار است و در دو هفته آینده این شاخص‌ها در شرایط خوبی هستند. به‌عبارتی شاخص MGO داریم که وارد فاز8 می‌شود و تقویت رطوبت برای ایران را فراهم می‌کند. گذر توفان از روی مدیترانه تقویت می‌شود و این نوید خوبی است که رطوبت را از اقیانوس هند و توفان را از مدیترانه داریم. بنابراین موج ناپایدار از ایران گذر می‌کند و سبب بارندگی می‌شود. این امر ما را امیدوار می‌کند زمستان تقریبا خوبی داشته باشیم. به‌خاطر این شاخص‌ها و دورپیوندها و تغییراتی وجود دارد که دقیقا قابل‌پیش‌بینی نیست. به همین جهت پیش‌بینی‌های فصلی با احتمال بیان می‌شود و به‌طور یقینی نمی‌توان گفت حتما اینچنین می‌شود.»
آلودگی تهران تا شنبه آینده پابرجاست
وظیفه در ادامه به وضعیت بارندگی و آلودگی هوا در تهران اشاره کرد و گفت: «تهران طی چند روز آینده یعنی تا جمعه شرایط آلودگی را دارد و جمعه‌شب موج بارشی عبور می‌کند و از روز شنبه و یکشنبه شرایط بهتر می‌شود چون ناپایداری جوی وجود دارد و انباشت آلاینده‌ها را تضعیف می‌کند. درباره اثرگذاری وارونگی هوا در میزان بارش‌ها و گرمای هوا هم باید بگویم وارونگی روی دما خیلی تاثیرگذار نیست به‌خاطر اینکه وارونگی در هوای صافی رخ می‌دهد که شب‌ها به‌خصوص تابش شبانه زمین را سرد می‌کند.
ولیکن تا وسط روز این وجود دارد، آفتاب خوب می‌تابد و گرم می‌کند و غلظت آلاینده‌ها را به نوعی کم می‌کند به‌خاطر اینکه آلاینده‌ها در عمق شب کم می‌شوند. شب که فرونشینی است، سکون است و بادی نمی‌وزد، آلاینده‌ها با سرما در سطح زمین جمع می‌شوند و اتفاقا هنگام غروب و شب غلظت آلاینده‌ها بیشتر است، علی‌رغم اینکه رفت و آمد کمتر می‌شود ولیکن سیستم در پاییز به‌گونه‌ای بود که ما دمای سردتر از نرمال نداشتیم و دما همواره به‌طور متوسط به‌خصوص در عرض‌های جنوبی کشور بیش از یک درجه بیشتر از نرمال بودند و سواحل شمالی و عرض‌های شمالی کشور زیر نرمال بودند و میانگین این بود که حدود 0.7 درجه دمای کشور در این مدت از ابتدای سال آبی تاکنون بالاتر از نرمال بوده است.»
اثر کم‌بارشی پاییز را در بهار و تابستان آینده خواهیم دید
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این سوال که تابستان و بهار آینده چطور خواهد بود و آیا این کم‌بارشی‌ها آن موقع مشکل‌ساز خواهد شد، گفت: «حتما اثرگذار است. سطح آب‌های زیرزمینی ما پایین است که به‌خاطر برداشت‌های بی‌رویه است، تنها منبعی که می‌تواند این را جبران کند یا بهبود بخشد بارندگی است. غیر از بارندگی رودخانه دائمی نداریم که خارج از سرزمین‌های ما وارد شود همانند عراق که دجله و فرات از ترکیه وارد شود و بارندگی کمی دارد ولی منابع آبی عظیمی را وارد می‌کند. ما چنین سرزمینی نداریم. یک رودخانه اترک در شمال‌غرب است و از نوار مرزی رد می‌شود و دیگری ارس است که محدوده رودخانه ارس است و انتقال درون‌سرزمینی نداریم. آب‌های سرزمینی ما کرخه، کارون و دز هستند که از خوزستان وارد دریا می‌شوند و از کشور خارج می‌شوند.
بنابراین آن چیزی که فلات مرکزی را تحت آب‌های زیرزمینی قرار می‌دهد بارندگی است. بارندگی، مصرف و تبخیر سه عاملی است که تاثیرگذار است. آن چیزی که سطح آب‌های زیرزمینی را تغییر می‌دهد برداشت آب است. اگر بی‌رویه برداشت شود همین بلایی که در اصفهان و استان‌های دیگر شاهد هستیم بر سر ما می‌آید. عواقب بعدی فرونشست زمین، از بین رفتن آبخوان و... است. وقتی بارندگی نباشد سفره‌های زیرزمینی تغذیه نمی‌شوند. بنابراین اگر پاییز 50-40 درصد کم‌بارشی داشته باشد در تابستان تاثیرگذار است که این میزان 12-10 درصد سال است. اگر 50 درصد بارش سالانه کم آمده یعنی حدود 12-10 درصد بارش سالانه را در این پاییز از دست دادیم. اگر بارش زمستان 12-10 درصد بیش از معمول بود می‌توان گفت کم‌بارشی پاییز جبران شده والا این کمبود در طبیعت باقی می‌ماند.»
تنش آبی اصفهان به بارگذاری بیش از توان اقلیمی برمی‌گردد نه کم‌بارشی
وظیفه در پایان و در پاسخ به این سوال که ماجرای کم‌آبی و خشکسالی اصفهان چقدر به خشکسالی‌های طبیعی و کم‌بارشی ارتباط دارد، گفت: «من این را در دو مقطع کوتاه‌مدت (سال گذشته) و بلندمدت (15-10 سال اخیر) عنوان می‌کنم. در مقطع کوتاه‌مدت، سال گذشته ما خشکسالی شدیدی داشتیم یعنی یکی از کم‌سابقه‌ترین خشکسالی‌هایی بود که کشور را فرا گرفت و به‌خصوص در حوزه زاینده‌رود 40درصد بارندگی‌های ما زیر نرمال بود. این امر اثرگذار است. باز بارش برف 50-40 درصد نسبت به پوشش برف زمستانی در ایران به‌طور متوسط کمتر بود. وقتی برف و انباشت برف ضعیف باشد باعث می‌شود ذخیره آب کم شود و حیات اصفهان به زاینده‌رود است. درنتیجه دبی زاینده‌رود بسیار کاهش یافت و یک موضوع دیگر که سال گذشته اتفاق افتاد، دما به‌شدت بالاتر از حد نرمال بود. بهمن‌ماه حدود 5-3 درجه دمای کشور بیش از نرمال بود یعنی بیشتر از حد معمول بود که باعث می‌شود برفی که آمده زودتر از موعد ذوب شود و زود از دسترس حوزه خارج شود. این عوامل درنهایت اثرش را روی فصل گرم گذاشت و با کاهش شدید آب در حوزه زاینده‌رود مواجه شدیم. ولیکن تنش آبی در اصفهان تنها این مساله نیست.
تنش آبی در اصفهان به بارگذاری بیش از توان اقلیمی برمی‌گردد که شامل جمعیت، صنعت و کشاورزی می‌شود. شما در همه این حوزه‌ها برای هر چیزی توانی دارید مثل ماشینی است که ظرفیت دو تن بار دارد، شما چهار تن بار می‌زنید. مصرف و تقاضا را در استان بالا بردند که از نظر صنعت، کشاورزی و جمعیت است، البته مصرف آب شرب در مقایسه با صنعت و کشاورزی ناچیز است، حدود نزدیک 90 درصد آب برای کشاورزی صرف می‌شود؛ میانگین کشوری اینچنین است. کمتر از 10 درصد برای شرب مصرف می‌شود. دراین زمان وقتی مصرف کشاورزی بالا می‌رود، منابع آب سطحی همانند زاینده‌رود و آب‌های زیرزمینی فشار می‌آید و متاسفانه طی سال‌ها و دهه‌های گذشته مصرف به حدی بالا رفته و فشار بر منابع زیرزمینی آنچنان افزایش یافته که آنها توان قبل را ندارند. دبی چاه‌ها کاهش یافته و آب‌ها شور شده و اینها باعث شده آب به مقدار کافی نمی‌رسد و هم حتی آبی که استفاده می‌شود شورتر از عادی است و این عملکرد کشاورزی را ضعیف‌تر از قبل می‌کند. اینها عمده دلیل رخداد این تنش آبی است. بحث مهم‌تر از آن مربوط به بارگذاری بیش از توان اقلیمی این منطقه و فلات مرکزی است. تنها استان اصفهان نیست و کم و بیش استان‌های دیگر نیز درگیر هستند. اصفهان عیان شده مشخص است و برای قم هم از حوزه زاگرس آب منتقل می‌کنید یعنی بیش از توان مصرف می‌شود. هر منطقه‌ای یک توانی دارد و وقتی فراتر از آن باشد مشکلات اینچنین بروز می‌کند.»/ فرهیختگان