شرق: از حدود یک‌سال‌واندی پیش تا امروز خبرهای مربوط به نفت‌کش‌های ایرانی در آب‌های بین‌المللی چندین‌بار به سطح اخبار رسیده است؛ اخباری که نخست در بهار سال 1399 و زمان حرکت نفت‌کش‌های ایرانی که حامل بنزین برای ونزوئلا بودند، مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. پنج نفت‌کشی که بدون پرده‌پوشی و با پرچم ایران از بندرهای خلیج‌فارس راهی دریای کارائیب شدند تا مقداری بنزین به ونزوئلای بحران‌زده برسانند؛ جایی که حضور نظامی نیروهای آمریکایی در آن بسیار سنگین است، اما این نفت‌کش‌ها همه بدون درگیری به کاراکاس رسیدند.
پس از این ارسال سوخت به ونزوئلا ازسوی ایران ادامه پیدا کرد اما روز 24 مرداد سال 1399 روزنامه آمریکایی «وال‌استریت‌ژورنال» مدعی شد ایالات متحده چهار نفت‌کش حامل سوخت ایران به مقصد ونزوئلا را توقیف کرده و این نفت‌کش‌ها در راه هیوستون قرار دارند. اکانت توییتر منسوب به سفیر ایران در کاراکاس این خبر را به‌شدت تکذیب کرد؛ «حجت سلطانی» در حساب توییتری خود نوشت: «یك دروغ و جنگ روانی دیگر از دستگاه تبلیغاتی امپریالیسم آمریکا. نه كشتی‌ها ایرانی هستند و نه مالك یا پرچم آنها ارتباطی به ایران دارد. ترامپ تروریست نمی‌تواند حقارت و شكست خود در برابر ملت بزرگ ایران را با تبلیغات دروغین جبران كند» که گرچه توقیف کشتی‌ها را تأیید می‌کرد اما منکر مالکیت ایران بر کشتی‌ها بود.
بعدتر اخبار حملات مکرر اسرائیل به نفت‌کش‌های حامل سوخت ایران به سوریه باز ازسوی «وال‌استریت‌ژورنال» اخبار مربوط به کشتی‌های ایران را به تیتر اخبار تبدیل کرد. مقام‌های رسمی ایران پس از مدتی سکوت و در روزهای پایانی دولت «حسن روحانی» این مطلب را تأیید کردند و «اسحاق جهانگیری» در تشریح سختی‌های کار دولت در دوران تحریم به این حملات اشاره کرد. اما روز چهارشنبه 12 آبان ماه 1400، همین چند روز پیش، ابتدا رسانه‌های منتسب به محافظه‌کاران از ساعات اولیه صبح اعلام کردند که به‌زودی اخباری خوشحال‌کننده از پیروزی ایران منتشر خواهد شد و این سرآغاز بحث بر سر ماجرایی شد که هنوز به آخر نرسیده است.
دزدان دریایی عمان؟
حوالی ظهر روز چهارشنبه شبکه خبر ایران، خبرگزاری فارس و برخی دیگر از رسانه‌ها خبر دادند که نیروهای سپاه در آب‌های دریای عمان در واکنش به توقیف یک نفت‌کش ایرانی ازسوی آمریکا وارد عمل شده و با عملیات «هلی‌برن» نفت‌کش توقیف‌شده را آزاد کرده و به ایران برگردانده‌اند. در این خبر آمده بود که نیروهای نظامی آمریکا پس از توقیف نفت‌کش ایرانی محموله آن را تخلیه کردند و در حال انتقال نفت‌کش به مکانی نامعلوم بودند که با ورود نیروهای سپاه و فرودآمدن تکاوران سپاه عملیات دزدی کشتی ناکام ماند. این خبر بلافاصله تبدیل به موج خبری شد.
وزیر نفت ایران، «جواد اوجی» با انتشار نامه‌ای از سپاه تقدیر کرد و به رسمیت خبر افزود. اما در این خبر به جزئیات واقعه، مهم‌تر از همه زمان آن، هیچ اشاره‌ای نشده بود. نخستین خبری که از جزئیات این واقعه ازسوی رسانه‌های غیرفارسی‌زبان منتشر شد حکایت از این داشت که نفت‌کش موردنظر با پرچم ویتنام در حال تردد بوده است. سپس یک مقام پنتاگون بدون ذکر نام به «نیوزویک» گفت جزئیات توقیف «یک نفت‌کش» در آب‌های دریای عمان که «مربوط به هفته گذشته» است، به‌دلیل «برخی حساسیت‌ها» ازسوی آمریکا منتشر نشده است. رسانه‌های رسمی ایران با نادیده‌گرفتن این خبر به جشن پیروزی بر «دزدان دریایی» ادامه دادند و اقدام به انتشار فیلم و عکس از حادثه کردند.
همچنین برای اثبات حرف خود، نقل‌قول‌هایی از رسانه‌های خارجی می‌آوردند که تأییدکننده موضوع بود. این اخبار عموما بخشی از یک گزارش هستند که دستچین شده‌اند. روز پنجشنبه، کمتر از یک روز بعد از انتشار این خبر، 13 آبان بود؛ روزی که ایران سفارت آمریکا را اشغال کرد و هرساله در این روز که نام دانش‌آموز بر خود دارد در کشور جشن سراسری دولتی برگزار می‌شود. دیوارنگاره میدان ولیعصر که چندی است تبدیل به یکی از مهم‌ترین اماکن اعلام مواضع سیاسی شده است روز پنجشنبه منقش به تصویری شد که در آن یک اختاپوس با پوستی که پرچم آمریکا برآن ترسیم شده، بر یک کشتی چنبره زده و قایق‌های تندروی سپاه در حال حمله به آن هستند.
«ابراهیم رئیسی» رئیس دولت در سخنرانی روز 13 آبان خود در مهم‌ترین بخش به مذاکرات هسته‌ای اشاره کرد و از جمله گفت ایران میز مذاکره را ترک نخواهد کرد. مذاکرات میان ایران و قدرت‌های بزرگ مدتی است که متوقف شده، با این حال باز از سر تصادف خبر بازپس‌گیری کشتی از آمریکایی‌ها با اعلام زمان جدید آغاز دور بعدی مذاکرات هم‌زمان شده بود. اما روایت ایالات متحده از ماجرا و سپس ورود مقام‌های رسمی وزارت خارجه ویتنام ابهاماتی در اصل خبر به وجود آورد.
دروغ است!
اواخر روز چهارشنبه سخنگوی پنتاگون، «جان کربی»، به شکل رسمی درباره موضوع سخن گفت. به گزارش «رویترز» مورخ 3 نوامبر، 12 آبان، این مقام رسمی پنتاگون گفت: «ادعاهای ایران را دیده‌ام. این ادعا از اساس و مطلقا دروغ است و حقیقت ندارد... این اظهارات مضحک است و تنها ربایشی که صورت گرفته به دست ایران بوده است».
این گزارش نام کشتی را که از سوی ایرانی‌ها «سوتیس» عنوان شده بود، ذکر می‌کند و با اشاره به فیلم منتشرشده ازسوی رسانه‌های ایران می‌گوید بنا به ثبتیات «تانکرترکرز»، رسانه‌ای که حرکت کشتی‌ها را رصد می‌کند، این نفت‌کش قرمزرنگ متعلق به ویتنام است.
نکته مهم دیگر خبر رویترز نقل‌قولی است از مقام‌های رسمی پنتاگون که جداگانه و بدون ذکر نام به این رسانه گفته‌اند: «چندین پهپاد، احتمالا ایرانی، در 24 ساعت گذشته در نزدیکی کشتی جنگی «اسکس» آمریکا به پرواز درآمده‌اند» و این تنها رویارویی نظامی دو کشور در یک روز گذشته است.
رویترز بدون اشاره به ارتباط دو موضوع در متن خبر خود از جدال‌های اخیر دو کشور بر سر برنامه هسته‌ای و تلاش برای احیای توافق سال 2015 یاد می‌کند. اما روز پنجشنبه خبر دیگری منتشر شد که به‌کلی با خبر نخست متفاوت بود. روز 4 نوامبر، 13 آبان رویترز گزارش دیگری درباره این موضوع منتشر کرد. در این گزارش به نقل از سخنگوی وزارت خارجه ویتنام آمده است که وزارتخانه متبوع او در حال رایزنی با مقامات ایران برای آزادسازی نفت‌کش ویتنامی و خدمه آن است. «فو تو هنگ» با اعلام این مطلب همچنین زمان وقوع این اتفاق را به «ماه گذشته» برمی‌گرداند که البته احتمال دارد با هفته گذشته نیز همخوانی داشته باشد، چراکه هنوز یک هفته از آغاز ماه جدید میلادی نگذشته است.
در این خبر باز از مقام‌های پنتاگون نقل شده است که نیروهای نظامی ایالات متحده «تنها نظاره‌گر این ماجرا بوده‌اند» و هیچ رویارویی نظامی با نیروهای سپاه اتفاق نیفتاده است. به طرفه‌العینی روایت ایران از موضوع تغییر کرد. یک کارشناس سپاه در یکی از شبکه‌های صداوسیما در تشریح ماجرا گفت ایران برای فروش نفت خود و دورزدن تحریم‌ها در مکانی غیر از بندرهای خود نفت را از طریق نفت‌کش به مشتری تحویل می‌دهد.
بنا به توضیحات این کارشناس سپاه باری دو کشتی ویتنامی پس از اتمام بارگیری نفت ایران با ظرفیت 1.5 میلیون بشکه با سررسیدن نیروی دریایی آمریکا از فرصت استفاده کرده محل را ترک می‌کنند و پول هم نمی‌دهند و سپس به همین دلیل یکی از دو کشتی توسط نیروهای سپاه شناسایی و توقیف می‌شود. البته توضیحی ارائه نمی‌شود که مگر پول نفت ایران را هم روی عرشه پرداخت می‌کنند که چنین چیزی ممکن باشد؟ در این سخنان که در برنامه‌ای با نام «ثریا» مطرح می‌شود، مجری از کارشناس می‌پرسد «این مربوط به مدتی قبل است.
نه؟» که کارشناس با تأیید این موضوع آن را «به چند ماه قبل» مربوط می‌داند و داستان را پیچیده‌تر نیز می‌کند. اما بازتاب این خبر در رسانه‌های محافظه‌کار فی‌نفسه پیچیده است. برای نمونه یکی از این رسانه‌ها بدون اشاره به اینکه روایت او از موضوع دستخوش تغییر اساسی شده است، تأیید می‌کند که ناخدای کشتی ویتنامی با وزارت خارجه کشورش تماس گرفته و از سلامت خود و «26 نفر دیگر خدمه کشتی» خبر داده و نیز گفته با آنان نهایت خوش‌رفتاری شده است. مطلبی که البته تأیید وزارت خارجه ویتنام را دارد اما چنانچه ذکر شد از اساس با روایت اولیه موضوع متفاوت است و عجیب‌تر آنکه بدون حذف مطالب قبلی روی خروجی این رسانه‌ها قرار گرفته است.
امتناع چین از دریافت نفت ایران یا دزدی ویتنامی‌ها؟
از آنجا که روایت این ماجرا آشکارا دارای ابهام است و نیز چند صدا دارد تنها کار ممکن تا روشن‌شدن قطعی آن -اگر بشود- تکیه بر حدس‌های محتاطانه با تکیه بر شواهد است. نخست واکنش «تانکرترکرز» که سرویسی مستقل است و هرچند تا حدی از اعتبار برخوردار است اما به هر حال مقاصد سیاسی نیز دارد این بود که نفت‌کش «سوتیس» متعلق به یک شرکت ویتنامی است. تا اینجا کسی اعتراضی ندارد. اما این سرویس همچنین می‌گوید وظیفه این نفت‌کش که «هیچ ارتباطی با ایالات متحده ندارد» انتقال نفت ایران به چین بود اما «از سوی چین رد شد» و در حال بازگشت به مبدأ از سر تصادف از کنار ناوگان دریایی ایالات متحده رد شد و سپس توسط نیروهای ایرانی توقیف شد. تقریبا همه این اطلاعات به شکل غیررسمی از سوی ایران پذیرفته است جز اینکه نفت به مقصد چین می‌رفت و چین نفت را پس زد و نیز اینکه کشتی ویتنامی «فرار» کرده بود.
روش انتقال کشتی به کشتی دقیقا مطابق اظهارات کارشناس سپاه در برنامه «ثریا» است و ابداع ایران در زمان جنگ است. ایران این روزها از شکست‌خوردن برنامه به‌صفر‌رساندن صادرات نفت خود سخن می‌گوید و افزایش «چشمگیر» صادرات نفت و میعانات خود و این خبر می‌توانست نشانه‌ای جدی از عملیات «ناوگان نامرئی» تهران تلقی شود و این پیام را در آستانه دور جدید گفت‌وگوها به طرف‌ها بدهد که ایران برای فروش نفت آن‌چنان نیازی هم به توافق ندارد؛ دیوارنگاره از پیش آماده‌شده میدان ولیعصر –احتمالا ترسیم چنین دیوارنگاره بزرگی بیشتر از یک نصفه‌روز وقت می‌برد- با قدیمی‌بودن اتفاق همخوان است.
همچنین مصادف‌شدن اعلام این خبر با روز تسخیر سفارت آمریکا با تکیه بر علم آمار و احتمال به‌‌سختی از سر تصادف بوده باشد. گزارش رسانه‌هایی چون «رویترز» که عموما دقت بالا دارند ارتباط مسئله با مذاکرات هسته‌ای را تقویت می‌کند، چراکه در متن این گزارش‌ها به نقطه حساس مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌ها اشاره شده است اما چون منبع موثقی برای تأیید این ارتباط وجود ندارد از وجود این ارتباط نیز سخنی نیامده اما عملا متضمن این ارتباط است. اما برگزاری نشست وزرای اوپک در روز 13 آبان و مصادف با این اتفاق احتمالا از سر بخت است و اگر پیامی هم از این طریق مخابره شده احتمالا تصادف نقش اصلی را داشته است.
حقیقت ماجرا دقیقا چه بود؟ از شواهد بیش از این نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد، از همین‌رو کارشناسان نیز در تماس «شرق» با توجه به کمبود داده‌ها و تکیه عمده آن بر فرضیات از اظهارنظر درباره موضوع خودداری کردند، چنانچه در گزارش‌های منتشره رویترز نیز که عمدتا حاوی مصاحبه یا نقل‌قول‌های کوتاه است خبری از سخن کارشناس نبود. اما اینکه چرا مقام‌های رسمی ایران خبری چنین مهم را بدون آنکه نیازی احساس بشود با این سطح از دقت و با قابلیت ایجاد ابهام ازسوی دشمن منتشر می‌کنند جای سؤال جدی دارد و در نهایت این پرسش می‌ماند که آیا بنا به گزارش «تانکرترکرز» چین حقیقتا از دریافت نفت ایران سر باز می‌زند یا به روایت کارشناس سپاه ویتنامی‌ها می‌خواستند با برنامه از پیش طراحی‌شده با کمک آمریکا نفت ایران را بدزدند؟