در سال‌های اخیر، رقابت و تلاش بین کشورهای همسایه ایران برای جذب تکنولوژی و منابع مالی لازم برای پروژه‌های نفت و گاز افزایش یافته است. این کشورها علاوه بر تلاش برای افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز خود، پروسه گذار انرژی را نیز مد نظر قرار داده‌اند.
در پنج سال گذشته، چندین پروژه مهم انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای عرب حوزه خلیج فارس به بهره‌برداری رسیده است. کشورهای منطقه به این باور رسیده‌اند که عصر نفت در دو دهه آینده به پایان خواهد رسید و به همین دلیل لازم است تا در این بازه زمانی با حداکثر ظرفیت ممکن نفت و گاز تولید کنند.
سرمایه‌گذاری جدید بی‌پی در عراق، به عنوان یکی از مشتریان گاز طبیعی و برق ایران، به منظور افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز در میادین نفتی منطقه کرکوک، قرارداد جدیدی با شرکت بی‌پی بریتانیا به امضا رسانید. بر اساس گزارش بی‌پی، این قرارداد شامل برنامه‌های حفاری، بازسازی چاه‌ها و تأسیسات موجود، و همچنین احداث زیرساخت‌های جدید، از جمله پروژه‌های توسعه گاز خواهد بود. به گفته یک مقام ارشد نفتی عراق، این همکاری ظرفیت تولید نفت خام در چهار میدان کرکوک را ۱۵۰ هزار بشکه در روز افزایش می‌دهد و طی دو تا سه سال آینده، مجموع ظرفیت تولید را به حداقل ۴۵۰ هزار بشکه در روز خواهد رساند.
افزایش فشار آمریکا بر عراق برای کاهش وابستگی به واردات انرژی از ایران
واردات انرژی عراق از ایران همواره با انتقاد دولتمردان آمریکایی روبرو شده است. همزمان باید در نظر داشت کرد که بغداد قادر به تأمین برق مورد نیاز خود نیست. از همین رو دولت بایدن با توجه به مشکلات صنعت انرژی عراق، معافیتی برای واردات انرژی عراق از ایران در نظر گرفته بود. اوایل هفته گذشته، «ویدانت پاتل» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که مارک روبیو در گفت‌وگو با محمد شیاع السودانی در خصوص مسائل مختلف، از جمله «ایران»، صحبت کرده است.
مشعل سوزی نقطه مشترک ایران و عراق
عراق همراه با روسیه، ایران و آمریکا، یکی از بالاترین میزان‌های مشعل‌سوزی را در دنیا داراست. در این فرایند، گازهایی که در هنگام استخراج نفت خام تولید می‌شوند، به جای جمع‌آوری و استفاده در صنایعی نظیر تولید برق، به سادگی سوزانده می‌شوند. مشعل‌سوزی سال‌هاست که در سطح جهانی نگران‌کننده بوده است، زیرا عدم وجود زیرساختار مناسب برای جمع‌آوری گاز باعث شده تا شرکت‌ها سوخت اضافی را بسوزانند، که تهدیدات زیست‌محیطی به همراه دارد.
قطع گاز صادراتی ایران به عراق
عراق بیش از یک دهه برای تأمین سوخت نیروگاه‌های خود، به‌ویژه در فصل تابستان که تقاضای برق افزایش می‌یابد، به گاز طبیعی ایران وابسته بوده است. این وابستگی باعث شده است که در ماه‌های اخیر، با توقف کامل گاز ایران، بیش از ۵۵۰۰ مگاوات برق از دست برود. دولت عراق تاکنون قادر به جبران این کمبود نبوده و این امر منجر به کاهش ساعات تأمین برق در بسیاری از شهرهای این کشور شده است. در تابستان‌های گذشته این کمبود به اعتراضات گسترده مردمی منجر گردیده است.
در سال‌های گذشته، و به دنبال کمبود گاز طبیعی در ایران، جریان گاز ایران به عراق بارها قطع شده است. احمد موسی، سخنگوی وزارت برق عراق، اعلام کرد که این کشور به دلیل توقف واردات گاز از ایران در روزهای اخیر، هنوز حدود یک‌سوم تولید برق خود را از دست می‌دهد. او همچنین اشاره کرد که معافیت‌های تحریمی برای واردات گاز ایران در تاریخ 18 اسفند (6 روز دیگر) به پایان می‌رسد، در حالی که عرضه گاز ایران به بغداد و مناطق مرکزی از پیش متوقف شده و تاکنون منجر به از دست رفتن ۸ هزار مگاوات برق شده است.
دلایل تداوم واردات انرژی عراق از ایران
دالغا خاتین اوغلو، کارشناس انرژی ساکن جمهوری آذربایجان، با توجه به وضعیت فعلی مشعل‌سوزی در چاه‌های نفت عراق بر این نکته تأکید می‌کند که عراق دو برابر میزان گاز وارداتی از ایران، تلفات «گاز همراه» در میادین نفتی دارد. این کشور در مقاطعی پروژه‌های جمع‌آوری گازهای همراه را تسریع بخشید، اما این پروژه‌ها در دهه گذشته، خصوصاً با افت چشمگیر قیمت نفت در نیمه ابتدایی دهه گذشته و بحران داعش، تقریباً متوقف شد.
به گفته خاتین اوغلو، طی چند سال گذشته چندین قرارداد برای احیای این پروژه‌ها و همچنین تولید گاز از میدان‌های گازی امضا شده است. قرارداد اخیر عراق با شرکت بی‌پی هم نشان می‌دهد که این کشور در میان‌مدت دیگر نیازی به گاز ایران نخواهد داشت. با این حال، قطع فوری واردات گاز ایران، عراق را با مشکلاتی روبه‌رو خواهد کرد. این اقدام قبل از سال ۲۰۲۸ یک ریسک بزرگ برای عراق به شمار می‌رود، مگر اینکه عراق اقدام به ساخت پایانه‌های دریافت ال‌ان‌جی کند، که آن نیز ماه‌ها زمان می‌برد. همچنین، زیرساختار انتقال گاز از بنادر جنوبی به تمامی مناطق کشور باید بازنگری شود که این امر بسیار هزینه‌بر است. در مورد برق، قطع واردات از ایران در کوتاه‌مدت محتمل است.
گزینه ها و منافع عراق با قطع واردات انرژی از ایران
عراق به طور فعال در حال بررسی چندین منبع انرژی جایگزین برای کاهش وابستگی به واردات انرژی از ایران است. این کشور واردات برق از ترکیه را از طریق یک خط انتقال جدید ۱۱۵ کیلومتری که در ژوئیه ۲۰۲۴ افتتاح شد، از سر گرفته است و واردات برق از اردن را از طریق یک خط انتقال ۳۴۰ کیلومتری که در مارس ۲۰۲۴ به بهره‌برداری رسید، آغاز کرده است.
علاوه بر این، عراق در حال برنامه‌ریزی برای تکمیل اتصال به شبکه برق شورای همکاری خلیج فارس تا پایان سال ۲۰۲۵ است. بغداد همچنین در حال مذاکره با کشورهایی همچون عربستان سعودی و کویت برای واردات گاز طبیعی است و مذاکراتی برای واردات ۲۰ میلیون فوت مکعب گاز از ترکمنستان در جریان است. علاوه بر واردات گاز، عراق در حال گسترش تولید گاز طبیعی داخلی با همکاری شرکت فرانسوی توتال است و پروژه‌های گاز محلی را در دست اجرا دارد که ممکن است ۳ تا ۵ سال طول بکشد.
در کنار این اقدامات، عراق به انرژی‌های تجدیدپذیر نیز توجه دارد و قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ ظرفیت خورشیدی خود را به ۱۲ گیگاوات افزایش دهد و سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را به ۳۰ درصد از تأمین برق کشور برساند. از سرگیری صادرات نفت از منطقه کردستان عراق از طریق بندر جیهان ترکیه، نیز می تواند منجر به جبران بخشی از نیازهای انرژی این کشور شود. با وجود این تلاش‌ها، عراق همچنان با چالش‌هایی در جایگزینی کامل واردات انرژی از ایران در کوتاه‌مدت مواجه است. برای دستیابی به استقلال انرژی، این کشور نیازمند اجرای ترکیبی از منابع جایگزین انرژی همراه با بهبود زیرساختار داخلی و کاهش اتلاف انرژی است.
با توجه به سیاست فعلی دولت ترامپ در قبال ایران، نمی‌توان انتظار داشت که در کوتاه‌مدت توافقی بین طرفین صورت گیرد. باید در نظر داشت که صادرات انرژی ایران به عراق دارای منافع ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی است. در صورت قطع صادرات انرژی ایران، هرچند بغداد در کوتاه مدت با مشکل تأمین برق مورد نیاز خود روبه‌رو خواهد شد، اما در میان‌مدت برنده خواهد بود. قطع واردات انرژی از ایران به معنای کاهش نفوذ سیاسی تهران در سیاست داخلی و خارجی عراق خواهد بود.
عراق این امکان را دارد که برق و گاز طبیعی مورد نیاز خود را از منابع داخلی تأمین کند و در بلندمدت حتی به صادر کننده برق تبدیل شود. البته این امر مشروط به عملیاتی شدن تمامی پروژه‌های گاز طبیعی، به‌ویژه پروژه‌های «گاز همراه» در میادین نفتی و همچنین توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است. علاوه بر این، اجرای برنامه بغداد برای واردات ال‌ان‌جی (گاز طبیعی مایع) از کشورهای همسایه و آفریقایی نیز می‌تواند نقش مهمی در تضمین امنیت انرژی عراق ایفا کند.
اجرای این پروژه‌ها نه‌تنها امنیت انرژی عراق را تقویت خواهد کرد، بلکه سیاست تنوع‌بخشی به منابع انرژی نیز به‌طور عملیاتی اجرا خواهد شد. همچنین این روند به کاهش وابستگی بغداد به منابع انرژی ایران منجر خواهد شد که در نهایت می‌تواند موجب افزایش استقلال سیاسی و اقتصادی عراق در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی گردد.
در نتیجه، هرچند عراق در کوتاه‌مدت با چالش‌هایی در تأمین انرژی مواجه خواهد شد، اما در بلندمدت از قطع وابستگی به انرژی ایران سود خواهد برد. توسعه منابع داخلی و ایجاد زیرساختار جدید، همراه با گسترش همکاری‌های منطقه‌ای، می‌تواند عراق را به یک بازیگر مستقل‌تر در حوزه انرژی تبدیل کند و زمینه را برای ثبات اقتصادی و سیاسی پایدارتر فراهم آورد.