افزایش خاموشی ها در هفته های اخیر در شرایطی رخ می دهد که ظرفیت صنایع برای قطع برق پر شده و هم اینک ناترازی ها به شکل خاموشی، علاوه بر صنایع، به خانوارها نیز رسیده است. به بهانه این مسئله به ناترازی برق و تازه ترین داده ها در این زمینه پرداخته ایم.
با تداوم بی سابقه گرمای هوا در ماه پایانی تابستان به گونه ای که به گفته مدیرعامل توانیر تا سوم شهریورماه، ۴۲ نوبت از میزان تقاضای مصرف برق در سال گذشته با اعداد غیر قابل باور عبور کرده ایم، برخی گزارش ها و اعتراضات درباره افزایش خاموشی ها در صنایع و برق خانگی شنیده می شود. در این گزارش با مروری بر ابعاد گوناگون این مسئله به واکاوی و کنکاشی در علل و رفع این معضل برای حال و آینده کشور می پردازیم. بررسی ها نشان می دهد مواردی از جمله اقتصاد ناکارآمد صنعت برق در ابعاد مختلف و همچنین تنوع پایین روش های تولید برق از جمله اصلی ترین دلایل بروز این ناترازی ها به شمار می رود.
تداوم گرمای بی سابقه
در وهله اول و بیان دلایل شرایط موجود باید به تداوم گرمای بی سابقه اشاره کرد. مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق در این باره با یادآوری این که ابتدای شهریورماه در ساعات اوج مصرف، تقاضای مصرف برق به 77 هزار مگاوات رسید، اظهار کرد: در سوم شهریورماه، ۴۲ روز و ۴۲ نوبت از میزان تقاضای مصرف برق در سال گذشته با اعداد غیر قابل باور عبور کردیم. بنا بر اعلام سازمان هواشناسی، مردادماه گرم و بی سابقه ای را طی 50 سال اخیر پشت سر گذاشتیم. بر اساس پیش بینی این سازمان، قرار بود از اوایل شهریور با اندکی کاهش دما در کشور مواجه باشیم که نه تنها دمای هوا کاهش نیافت، بلکه گزارش ها حاکی از آن است که با پایداری و تداوم گرمای نامتعارف تا پایان هفته دوم این ماه نیز مواجه هستیم.در همین حال هاشم اورعی، استاد برق دانشگاه شریف، نیز درباره مشکلات صنعت برق به «انتخاب» گفت: امسال و سال گذشته بیشتر از 5 درصد افزایش مصرف داشتیم. برای امسال تا 8 درصد هم اعلام شد.
میزان تقاضا هر سال 7 درصد افزایش پیدا می‌کند. در مقابل میزان تولید ما هم به دلیل کهنگی تجهیزات، 5 درصد کاهش می‌یابد. وقتی هوا گرم می‌شود، تولید برق کم می‌شود. این دو عامل دست به دست هم داده‌اند و باعث شده از یک طرف تولید را ثابت نگه نداریم و تقاضا هم در حال افزایش است.
کشیده شدن شرایط اضطراری از صنایع به خانگی
اورعی با بیان این که مشکل اصلی کمبود برق، صنایع هستند و به همین دلیل تا سال گذشته عموم مردم کمبود برق را حس نمی‌کردند، افزود: وزارت نیرو تقریباً تمام کسری برق را در تابستان بر دوش صنایع می‌انداخت اما امسال با بدتر شدن شرایط، نه تنها صنایع خاموش شدند، بلکه بخش خانگی هم با خاموشی مواجه شد. وقتی تمام خاموشی را بر دوش صنعت می‌گذارند، اقتصاد کشور هم با مشکل مواجه می‌شود. در چند روز اخیر پیام‌های متعددی از خراسان رضوی، تهران و اصفهان آمده که صنایع هر روز و بدون برنامه درگیر قطع برق هستند.
ناترازی برق چه میزان است؟
درهمین حال مرکز پژوهش های اتاق بازرگانی ایران با انتشار گزارشی با عنوان «بررسی ابعاد امنیت تامین برق در اوج مصرف برق تابستان ۱۴۰۳» از ناترازی تا 17 هزارمگاواتی برق در کشور خبر داده و اعلام کرده است: با توجه به طرح‌های نیروگاهی در حال احداث و بهره‌برداری شده (طی مدت زمان پیک سال ۱۴۰۲ تاکنون)، محدوده حداکثر قدرت قابل‌تولید در زمان اوج مصرف تابستان ۱۴۰۳ در سه حد پایین، میانی (محتمل) و بالا، به ترتیب ۹/۶۰، ۸/۶۲ و ۵/۶۵ هزار مگاوات است. از سویی دیگر با توجه به افزایش مشترکین خانگی، صنعتی، کشاورزی و ... و روند مصرفی آنان در فصل تابستان سال های گذشته، حداکثر نیاز مصرفی در محدوده ۲/۷۶ تا ۲/۷۹ هزار مگاوات برآورد می‌شود که حد میانی آن ۷/۷۷ هزار مگاوات است.
با توجه به این موارد، تراز حداکثر قدرت قابل تامین (شامل تولید و واردات) و مصرف شبکه در زمان پیک مصرف تابستان ۱۴۰۳ (به علاوه صادرات و ظرفیت ذخیره) حداقل ۱/۱۴- و حداکثر ۱۷- هزار مگاوات خواهد بود و حد میانی این میزان کمبود برق ۶/۱۵- هزار مگاوات است. شایان توجه است، در صورت اعمال محدودیت‌های مصرفی به مشترکین، جبران بخشی از این کسری برق به میزان ۱۱ هزار مگاوات انجام می شود، با این حال باقی مانده کسری در سه محدوده حد پایین، میانی و بالا به ترتیب به میزان ۱/۳، ۶/۴ و ۶ هزار مگاوات پاشنه آشیل امنیت تامین برق در برهه حساس اجتماعی و سیاسی کشور به شمار می رود.
خطر بروز حوادث در اوج باری
گزارش مذکور همچنین با اشاره به فشار زیاد به شبکه برق کشور درباره خطر بروز حوادث در زمان اوج باری هشدار می دهد و می افزاید: «عمده تحلیل‌های بررسی ناترازی/کمبود برق معطوف به «زمان» وقوع پیک مصرف است این در حالی است که شبکه سراسری در بازه «زمانی» مشخصی (به عنوان مثال طی هفته دوازدهم (۱۲) تا بیست و هشتم (۲۸) سال و به خصوص در هفته شانزدهم (۱۶) تا بیست و سوم (۲۳)) تحت‌فشار پرباری بوده و این موضوع می‌تواند امنیت تامین برق و بروز حوادث در شبکه را تحت تاثیر قرار دهد.
تدابیر کوتاه و بلندمدت حل مسئله
گزارش مذکور در ادامه با بیان این که تدبیر رفع این کسری قابل‌توجه برق نیازمند بررسی در دو افق کوتاه‌مدت و بلندمدت است، می افزاید: «طی دو دهه اخیر عملکرد سرمایه‌گذاری در صنعت برق موجب آسیب به امنیت سرمایه و اعتماد بخش خصوصی شده است و اقدامات در حال اجرای وزارت نیرو گامی رو به جلو بوده، لکن
۱- این حرکت اصلاحی باید با حضور بخش خصوصی روند تکاملی به خود بگیرد.
۲- تصمیم‌های در حال اجرا از حالت شخص‌محوری به سمت ساختار محوری هدایت شده و بستر حقوقی و قانونی متقنی به خود بگیرد.
ازجمله مواردی که در بررسی راهکارهای بلندمدت باید موردتوجه قرار بگیرد:
۱- موانع سرمایه‌گذاری در توسعه برق تجدیدپذیر و علل عدم تحقق اهداف پیش‌بینی‌شده
۲- احداث واحدهای بخار و جلوگیری از هدررفت انرژی در نیروگاه‌های گازی و مشکلات بازپرداخت تعهدات قراردادهای بیع متقابل احداث واحدهای بخار
۳- سرمایه‌گذاری نیروگاه‌های خودتامین موضوع تفاهم‌نامه سال ۱۴۰۰ فی‌مابین وزارت نیرو و صمت است.
افزایش مشارکت مشترکین خرد به ویژه خانگی، افزایش اختیارات استانداری‌ها برای مدیریت مصرف و تغییر ساعات کاری با هدف هموار کردن پخش بار بهینه در شبکه و استفاده از ظرفیت ژنراتورهای موجود در مراکز حساس و نظامی در زمان‌های پیک مصرف روز نیز از راهکارهای کوتاه مدت اشاره شده در این گزارش است.
مسئله اقتصاد ناکارآمد
از منظری دیگر به نظر می رسد یکی از علل افزایش معضل ناترازی برق نیز به اقتصاد حاکم بر این صنعت بازمی گردد، نکته ای که عباس علی آبادی وزیر جدید نیرو در جلسه دفاع از خود در صحن علنی مجلس در قامت وزیر پیشنهادی نیرو به آن اشاره کرد. در این زمینه حبیب ا... ظفریان، مدیرکل دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان این که عدم تناسب میان درآمدهای صنعت برق با هزینه‌های آن، باعث انباشت بدهی‌های این صنعت شده، افزود: وزارت نیرو در سال ۱۴۰۱ از فروش هر کیلووات‌ساعت برق به مشترکان به‌طور متوسط حدود ۲۵۰۰ ریال درآمد داشته، در حالی که بهای تمام شده هر کیلووات برق بر اساس مجموع هزینه‌ها ۳۷۰۰ ریال بوده است. این اختلاف باعث شده تا بدهی‌های انباشته شرکت‌های تابعه وزارت نیرو در بخش برق، به حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان برسد.
وی بیان کرد: به‌علت نپرداختن مطالبات نیروگاه‌های بخش خصوصی، تمایل برای سرمایه‌گذاری در این بخش کاهش یافته و این مسئله افزایش ظرفیت‌های نیروگاهی و حتی حفظ ظرفیت‌های موجود را با چالش مواجه کرده است.
ضرورت تنوع سبد تولید
ظفریان دومین عامل در ایجاد شرایط فعلی صنعت برق را عدم تنوع سبد تولید برق دانسته و توضیح داده است: هم اکنون بخش عمده برق کشور از طریق نیروگاه‌های حرارتی تولید می‌شود و سهم منابع غیرفسیلی، مانند برقابی، تجدیدپذیر و هسته‌ای، از تولید برق کشور، تنها حدود ۷.۵ درصد است.