این روزها بیشتر استان های کشور در معرض بارش های شدید و سیلاب است. برخی آمارها نشان می دهد، میزان بارش های برخی مناطق در هفته های اخیر به قدر نیاز چندین سال آن جا بوده که البته اغلب آن به هدر رفته است. کارشناسان راهکار مهم مدیریت این منابع را آبخیزداری می دانند. ما در این زمینه با کارشناس و رئیس سابق سازمان آبخیزداری همکلام شدیم .
در میان تمامی اخبار مرتبط با بارندگی ها، سیلاب و پرشدگی برخی سدها و دریاچه‌ها، اما اظهارنظر و یک گزاره موجی از حسرت را به بار آورد: «چنان‌چه از همین بارش‌های اخیر و سیل‌آسا در جنوب و جنوب غرب کشور به ویژه در سیستان و بلوچستان خوب و عالمانه استفاده شده بود تا بیش از ۱۰۰ سال نیاز آب برای شرب و صنعت در این منطقه تضمین می‌شد.» این اظهار نظر که دکتر فرود شریفی، رئیس انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی و خشکسالی و مشاور وزیر جهاد کشاورزی، روز گذشته آن را در گفت وگو با جوان بیان کرد، بی شک دریایی از حسرت را برایمان پدید آورد.
همه ما و همه ایرانی ها، به طور قطع این روزها از بارندگی ها و پرشدگی برخی تالاب ها و سدها حالشان همچون همان تالاب ها و پرندگان فصلی تالاب ها خوب است، ولی نمی توان از کم تدبیری ها و «ترک فعل»های متعدد آبی در ادوار مختلف در کشور غمگین نبود.
هشدار سیلاب برای بیشتر استان
از ابتدای اردیبهشت، در بیشتر روزها اغلب استان ها دارای سطوحی از هشدار بوده‌اند. برای منطقه سیستان و بلوچستان و جنوب شرق در هفته های این سوی سال بعضا هشدار قرمز هم صادر شد که جان باختن تعدادی از هموطنانمان و همچنین خسارات گسترده به ویژه به زیرساخت ها را هم در پی داشت. در حال حاضر، هواشناسی برای امروز دوشنبه و فردا در 15 استان هشدار وقوع سیلاب را پیش بینی کرده است. البته هواشناسی پیش از این، بارش های بیش از عادی را برای اردیبهشت ماه پیش بینی کرده بود.
به هر روی آن چه مشخص است، عدم تدابیر لازم در امر مهار آب های سطحی و کم توجهی به موضوعاتی همچون آبخیزداری و آبخوان داری، این باران ها را که یک نعمت بزرگ و حیاتی است گاهی به مصیبت تبدیل می کند.
میلیاردها متر مکعب آب راهی اقیانوس
نماینده چابهار که حوزه انتخابیه اش در هفته‌های اخیر بیشترین خسارات را از سیلاب و بارش های کم سابقه تجربه کرده است، هفته گذشته در صحن علنی این طور گفت: «در دو سیل اخیر (اسفند و اردیبهشت) میلیاردها متر مکعب آب در جلوی چشم تشنه ترین فرزندان این سرزمین به اقیانوس ریخت؛ برای هزارمین بار آب در کوزه و ما تشنه لبان می‌گردیم. طرح های آبخیزداری، مهار موضوع سیل، کنترل سیلاب، ایجاد سازه هایی شبیه چاه‌نیمه ها برای نگاهداشت آب، احداث آب‌بند زودبازده در مسیر رودخانه های فصلی و مرزی و لای‌روبی این رودخانه ها، مرمت قنوات کشاورزی و ایجاد سیل‌بندهای روستاها نه تنها مانع هدررفت آب بلکه باعث ایجاد اشتغال پایدار می شود.»
باید به بیاوریم که بر اساس معاهده سال ۱۳۵۲ میان ایران و افغانستان، این کشور مکلف است در سال‌هایی که بارندگی عادی است ۸۳۰ میلیون متر مکعب آب را به ایران تحویل دهد، اما ما به دلیل بی توجهی ها و کم کاری‌ها در سال های گذشته، فقط در بارش های اسفندماه بیش از 2 میلیارد متر مکعب آب را به بیرون از مرزها و دریای عمان رهسپار کردیم که گویی از این آب ها بی نیازیم. تازه به این رقم، باید سیلاب و بارش های کم سابقه دو هفته اخیر را هم افزود که رقمی عجیب و غریب از آب‌هایی است که مفت و مجانی از کفمان رفت.
ایران هفتمین کشور سیل خیز جهان
اما مسئله مدیریت منابع آب به ویژه در فصول همراه با سیلاب آن زمان برای ما اهمیت بیشتری می یابد که گزارش های بین المللی را مرور می کنیم. براساس آمار برنامه عمران ملل متحد (UNDP) نزدیک به 96 میلیون نفر در بیش از 90 کشور جهان در معرض خطر وقوع سیل قرار دارند که ایران نیز در رده هفتم کشورهای در معرض خطر وقوع سیل و قبل از کشور افغانستان قرار دارد.
راهکار؛ مدیریت منابع آب با آبخیزداری
با تمامی اهمیتی که مسئله مدیریت آب از جمله آبخیزداری و آبخوان داری در کشور دارد، اما با شرایط مطلوب در این رابطه فاصله ای انبوه داریم. اگرچه برخی کارشناسان، استفاده تمام و کمال از آب سیلاب را به دلیل طولانی بودن رخدادهای آن(هر 10 تا 20 سال) اقتصادی و علمی نمی دانند اما تمامی کارشناسان بر ضرورت توجه به اصول راهبردی مدیریت منابع آب از جمله آبخیزداری تاکید می کنند.
در عین حال، مهار، کنترل و کاهش خطرات ناشی از جریان سیلاب و به حداقل رساندن پیامد‌های ناشی از سـیل و درنهایت حفاظت روان آب‌ها موضوعی است که راه حل آن را باید در کاربست عملیات آبخیزداری جست وجو کرد. تلاش آبخیزداری این است تا فعالیت‌هایی را که سبب برهم خوردن تعادل حوزه آبخیز می‌شود با فعالیت‌ها و عملیاتی به حالت گذشته برگردانند که متاسفانه در کشور ما به دلیل کم بودن بودجه نتوانسته به شکل مفیدی در این حوزه به مهار سیل‌ها و جمع آوری سیلاب کمک کند. طبق گزارش ایرنا، به طور تقریبی در حدود ۱۰ درصد از حوضه‌ها، عملیات آبخیزداری کامل انجام شده است. این در حالی است که سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور معتقد است، اجرای عملیات آبخیزداری موجب کاهش رسوب پشت سدها می‌شود و از خسارت سیل ۷۰ درصد می‌کاهد.
آبخیزداری با روند کنونی 45 سال زمان می برد!
آن طور که از صحبت های «مسعود منصور» کارشناس حوزه منابع آب و آبخیزداری و رئیس سابق سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در گفت وگو با خراسان بر می آید، با روند فعلی آبخیزداری، باید 45 سال منتظر بمانیم که پروژه‌های آبخیزداری تمام شود. منصور می گوید: اگر ما در حوزه آبخیزداری با سرعت بیشتری اقدام کنیم و این 90 میلیون هکتاری که اکنون در کشور نیازمند سازه های آبخیزداری است، اجرایی شود به میزان زیادی از هدررفت آب ناشی از سیلاب جلوگیری می شود، ضمن این که حفره های آب زیرزمینی را تقویت و از بروز خسارات سنگین تا 70 درصد جلوگیری می کند. بنابراین ما باید با سرعت بیشتری در اجرای پروژه های آبخیزداری اقدام کنیم.
منصور در پاسخ به این که وضعیت کنونی آبخیزداری در کشور چگونه است، می‌گوید: در حال حاضر و با بودجه های کنونی سالانه فقط می توانیم یک تا دو میلیون هکتار را اجرایی کنیم که با این مقدار سال‌های طولانی زمان می برد. ما باید بتوانیم سالانه دست کم 10 میلیون هکتار را اجرایی کنیم و حداکثر طی 5 سال این 90 میلیون هکتار را به پایان برسانیم تا از منافع آن بهره ببریم. به ویژه در مناطقی که سیل خیز و بحرانی است، اهمیت اجرای فوری آن دو چندان است. او تاکید می کند: مطالعات اجرای آبخیزداری در سازمان مربوطه موجود است منتها باید این موضوع با حساسیت و پیگیری بیشتر دنبال شود.
این کارشناس حوزه آبخیزداری می افزاید: الان می بینیم که گاهی بارش ها در خارج از فصل هم رخ می دهد که چون نمی توانیم آن را با پروژه های آبخیزداری مدیریت کنیم، بخشی از روان آب ها با سدها مهار و عمده آن هم از کشور خارج می شود، طبیعی است وقتی در پهنه وسیعی از کشور، اقدامات آبخیزداری با روش های بیولوژیک، سازه ای و بیومکانیک صورت نگرفته هدررفت آب کاملا طبیعی است./ خراسان