به رغم سهم 38 درصدی پتروشیمی از کل صادرات غیرنفتی، گزارش‌ها حاکی از این است که ارزش هر واحد صادراتی از این محصولات در کشور ما به یک چهارم برخی کشورها هم نمی‌رسد. ایراد کار کجاست؟
گزارش‌ها از به صدا درآمدن زنگ خطر افت شدید گاز در کشور در سال‌های آینده حکایت دارند. به طوری که پیش‌بینی می‌شود با روند کنونی در حوزه تولید و مصرف گاز طبیعی، عرضه گاز در کشور در افق 1420، تنها جوابگوی یک سوم تقاضا خواهد بود. اگرچه لزوم جلوگیری از هدررفت انرژی که تولید آن با استفاده از گاز انجام می‌شود، یکی از اولویت‌های مهم در کشور است، اما تحلیل‌های کارشناسان نشان می‌دهد که به این مسئله می‌بایست از مناظر دیگر نیز پرداخت. به عنوان مثال هم اینک روند تولیدات پتروشیمی و حمایت‌های انجام شده از آن به گونه‌ای است که شاهد هستیم تولید در سطح غیراقتصادی بالادست متمرکز شده و توسعه زنجیره‌های پایین دست که اتفاقا ًارزش افزوده بالاتری دارند، دچار عقب ماندگی شده اند. تا جایی که هم اینک ملاحظه می‌شود این کالای مهم صادراتی کشور ما قیمتی کمتر از کشورهای دیگر داشته و نرخ هر واحد صادراتی از آن به یک چهارم کشورهایی مانند آلمان نیز می‌رسد.
به گزارش خراسان، اگرچه هم اینک چالش‌هایی همچون مصرف بی رویه گاز در بخش‌های مختلف، بازده حدود 25 درصدی نیروگاه‌ها (با سوخت گاز) و تلفات 25 تا 30 درصدی در حوزه انتقال و توزیع برق پیش روی حوزه گاز کشور قرار دارد، با این حال اظهارات کارشناسان نشان می‌دهد که نباید از اقتصاد ناتراز گاز در حوزه پتروشیمی‌ها که نتیجه آن از دست رفتن فرصت‌های صادراتی در این عرصه است، غافل شد. معضلی که موجب می‌شود بهرغم صرف گاز برای تولید محصولات پتروشیمی و صادرات آن، عایدی کشور نسبت به کشورهای پیشرو بسیار کمتر باشد؛ چیزی که می‌توان آن را نوعی خام فروشی دانست.
در پتروشیمی چه خبر است؟
مطابق آمارهای صادراتی کشور، محصولات پتروشیمی جایگاه مهمی در سبد صادرات غیرنفتی کشور دارند. به عنوان مثال این محصولات در سال گذشته، 16 میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته و حدود 38 درصد کل صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده اند. با این حال، ایجاد همین سهم نیز، از یک سو غیرمتوازن بوده و از سوی دیگر همزمان با ارزش افزوده پایین رخ داده است.
ترکیب ناموزون زنجیره ارزش
منطق تولید صنعتی حکم می‌کند برای کسب ارزش افزوده هرچه بیشتر، تا جای ممکن فضای تولید به سمت تولید کالاهای نهاییتر پیش برود. با این حال، در پتروشیمی کشور ما وضعیت برعکس است و همین مسئله کشور را از درآمد صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر محروم کرده است.
بد نیست در این جا خیلی خلاصه به تصویری جامع از دنیای تولیدات پتروشیمی اشاره کنیم که گزارش مرکز مطالعات توسعه زنجیره ارزش آن را ارائه کرده است. بر این اساس، اگر صنایع نفت و گاز از یک سو و از سوی دیگر صنایع نهایی مرتبط با پتروشیمی (مانند لاستیک، پلاستیک، رنگ، چسب، کود و سموم، دارو، آرایشی، خودرو و قطعات، لوازم خانگی، ساختمان، پوشاک، مبلمان، چاپ و بسته بندی، شوینده‌ها و تجهیزات الکترونیک) را در نظر نگیریم، باید گفت بخش‌های مهم زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی از 3 حلقه واسط خوراک ها، محصولات پایه و محصولات میان دستی تشکیل شده است. با این حال، جالب است بدانیم که تنها بخش کمی از محصولات موردنیاز در هر حلقه هم اینک در کشور تولید می‌شود. به عنوان مثال در دسته خوراک ها، از 8 محصول موردنیاز کشور، تنها وضعیت دو محصول مناسب است، این رقم در محصولات پایه 3 از 9 و در محصولات میان دستی، 3 از 28! است.
تولید بدون توجه به نیاز صنایع
جنبه دیگری از وضعیت تولید پتروشیمی این است که این تولیدات بدون توجه به نیازهای داخلی در مقیاس انبوه انجام می‌شوند. گزارش 19257 مرکز پژوهش‌های مجلس به خوبی نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته، با وجود رشد قابل ملاحظه تولیدات در این عرصه، میزان معاملات محصولات پتروشیمی در بورس کالا نسبت به فروش نهایی، از 11 درصد در سال 94، فقط با 4 درصد افزایش به 15 درصد در سال 1400 رسیده است. این بدان معنی است که تولیدات پتروشیمی در راستای تامین نیازهای صنایع پایین دست و تکمیل زنجیره ارزش برنامه ریزی نشده است. در نتیجه چاره‌ای جز خام فروشی صادراتی برای این صنعت باقی نمی‌ماند.
کارنامه ضعیف ارزش صادراتی محصولات
در نتیجه مسائل فوق که عمدتاً در سایه ضعف سیاستگذاری کلان رخ داده، هم اینک با کم بودن ارزش صادراتی هر تن محصول پتروشیمی مواجه هستیم. به طوری که این رقم در ده ساله 1390 تا 1400، بهطور متوسط 642 دلار بر تن بوده و در سال 1400، به 568.4 دلار بر تن کاهش یافته، در حالی که ارزش هر تن محصول وارداتی به این صنعت در سال 1400، حدود 2000 دلار بر تن بوده است.
در این زمینه خبرگزاری ایرنا به نقل از مهرجو کارشناس این حوزه آورده است: ارزش صادرات عربستان که رقیب ما از نظر تولید محصولات پتروشیمیایی محسوب می‌شود، ۲ برابر ایران است. همچنین کشورهایی مانند کره جنوبی سه برابر و کشورهایی اروپایی مثل آلمان چهار برابر ما ارزش صادرات محصولات پتروشیمی دارند.
برنامه ریزی برای تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی
با همه این اوصاف، و در حالی که دهه‌ها از توسعه کمی صنعت پتروشیمی و نفت کشور می‌گذرد، معاون وزیر نفت در شهریور امسال از برنامه ریزی برای تولید تمام محصولات پتروشیمی تولیدی در جهان در ایران و تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی خبر داده است. موضوعی که گام مثبتی ارزیابی شده و البته به نظر می‌رسد گام اصلی آن، باید با اصلاح نظام اقتصاد این حوزه و عدم حمایت از تولید محصولات کم ارزش که موجب هدررفت اقتصادی گاز می‌شوند (نظیر متانول، اوره و آمونیاک) برداشته شود. در آن صورت دیگر ادعای وجود بزرگترین تولیدکننده متانول جهان در ایران حتی با فرض صحت، افتخاری به همراه نخواهد داشت. / خراسان