برآورد 2017 بانک جهانی هزینه فرار مغزها را 50 میلیارد دلار در سال نشان می‌دهد این رقم بیش از دو برابر ارزش صادرات نفت ایران است که در سال ۲۰۱۹ کمتر از ۲۰ میلیارد دلار بوده.
براساس این گزارش، در سال‌های اخیر، انزوای ایران از جهان بدتر شده است. اقتصاد ایران سه سال متوالی رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته و این کشور با تحریم‌های بین‌المللی و سقوط آزاد ارز مواجه است. ثروت اقتصادی بدون شک در تصمیم‌گیری کارگران و دانشجویان فعلی و آینده در مورد مهاجرت مؤثر خواهد بود.
بر اساس داده‌های وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تعداد استادان مؤسسات آموزش عالی ایران در سال ۱۳۶۱، ۴۴ درصد کمتر از سال ۱۳۵۹ بوده است. جنگ ایران و عراق زیرساخت‌های علمی و تحقیقاتی ایران را تخریب کرد و فرصت‌های پیشرفت را از دانش‌پژوهان سلب کرد.
اثر فرار مغزها
خروج تحصیل‌کرده‌های ایرانی هزینه‌های اقتصادی جدی برای کشور دارد. در سال ۱۳۹۳، رضا فرجی دانا، وزیر علوم وقت، تخمین زد که فرار مغزها زیان سالانه ۱۵۰ میلیارد دلاری به همراه دارد. برآورد ۲۰۱۷ بانک جهانی هزینه را ۵۰ میلیارد دلار در سال نشان می‌دهد این رقم بیش از دو برابر ارزش صادرات نفت ایران است که در سال ۲۰۱۹ کمتر از ۲۰ میلیارد دلار بوده است.
معیارهای غیر پولی نیز دامنه این مهاجرت را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های گردآوری‌شده توسط اکونومیست، ۹۶ درصد از اختراعات ثبت‌شده توسط مخترعان ایرانی‌الاصل بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور ثبت شده است. در مقایسه، برای چین، این نرخ ۱۷ درصد بود. روزنامه هفت صبح ایران دریافت که ده نفر برتر کنکور سال ۱۳۸۶ کشور از سال ۱۳۹۲ دیگر در ایران نبوده و به کشورهایی مانند کانادا و سوئیس رفته‌اند. طبق داده‌های سال ۲۰۲۱ بانک جهانی، سه درصد از متخصصان هوش مصنوعی بازار کار آمریکا ایرانی هستند.
در این میان، ایرانیان خارج از کشور تحصیلات خوبی دارند و درآمد بالایی دارند. نزدیک به ۶۰ درصد از مهاجران ایرانی در ایالات متحده تا سال ۲۰۱۹ حداقل دارای مدرک لیسانس بوده و بیش از ۳۰ درصد دارای مدرک تحصیلات تکمیلی یا حرفه‌ای هستند. متوسط درآمد خانوار ایرانیان مهاجر در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۷۹۰۰۰ دلار بوده است که به‌طور قابل توجهی بیشتر از ساکنان متولد آمریکا (۶۶۰۰۰ دلار) و مهاجران کل (نزدیک به ۶۴۰۰۰ دلار) است. اداره فدرال مهاجرت و پناهندگان آلمان اعلام کرده است که بیش از ۴۷ درصد از پناه‌جویان ایرانی مقیم آلمان در سال ۲۰۱۸ دارای مدرک دانشگاهی بوده‌اند.
سرمایه گذاری منفی
هادی حق شناس، کارشناس اقتصادی در گفت و گو با روزنامه آرمان امروز با اشاره به این موضوع گفت: هزینه هر فردی که در ایران به دنیا می آید و تحصیل می کند را باید در نظر بگیریم. هر فرد خدمات مختلفی از خدمات شهرنشینی چون آب، برق وگاز، بخش درمان و آموزش متوسطه و دانشگاهی گرفته تا سایر خدماتی که یک شهروند نیاز دارد را دریافت می کند. در مجموع قیمت تمام شده یک فرد تا اینکه تحصیلات عالیه را به اتمام برساند؛ عموما یک میلیون دلار است.
حق شناس افزود: این یک سمت قضیه است. اما سمت دیگر از دست دادن این سرمایه گذاری است. مانند این است که در فرایند کشاورزی وقتی مراحل کاشت و داشت را انجام دهید، اما در مرحله برداشت آن را کس دیگری استفاده کند. اینجا هم انسان ها سرمایه هستند که ثمره دانش آن ها به سایر کشورها می رسد. یکی از دلایلی که مهاجرت ساده انجام می شود، این است که هزینه رشد اینجا پرداخت شده است و با امکانات مختصری متخصصین ایرانی به کشورهای پیشرفته کمک می کنند.
این کارشناس اقتصادی با اشاره به تبعات این امر برای اقتصاد گفت: اتفاق اول این است که در کشورهای مبدا در بلند مدت بخشی از سرمایه گذاری بخش آموزش عالی از دست می رود. برای مثال، وقتی برنامه ریزی می شود برای دانشجویان پزشکی و آن ها مهاجرت می کنند، بخشی از خدمات در کشور ناقص می مامند. البته این مساله یک نکته مثبت هم دارد. سمت دیگر قضیه این است که مهاجرین کسانی هستند که اکثرا رابطه خود را با کشور مبدا قطع نمی کنند، اکر در کشورهای دیگر در روند تحصیلات عالی آن ها به پیشرفت علم در جهان کمک کنند سر ریز آن به کشورهای دیگر از جمله آن کشور مبدا هم می شود. اما در مجموع این اتفاق خسارات اقتصادی زیادی برای کشور دارد که شرایط اقتصادی آن را تشدید می کند.
تا همین اواخر، ایرانیانی که مهاجرت را انتخاب می‌کردند، اکثراً فارغ‌التحصیلان دانشگاه، پزشکان و سایر متخصصان پزشکی بودند. با این حال، این روند شروع به رسیدن به سطوح پایین‌تر، از جمله دانش‌آموزان ایرانی و دبیرستانی کرده است. محققان پروژه ایران ۲۰۴۰ استنفورد تخمین زدند که حدود ۱۳۰۰۰۰ دانشجوی ایرانی‌الاصل در دانشگاه‌های خارج از کشور در اوایل سال ۲۰۲۰ ثبت‌نام کردند که یک رکورد تاریخی است. بر اساس گزارش مرکز نیلگام، یک آژانس مستقر در تهران که به ایرانیان متقاضی مهاجرت خدمات ارائه می‌دهد، بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ تقریباً ۵۰۰۰۰۰ مهاجر به‌طور دائم کشور را ترک کردند.
کارکنان بخش بهداشت و درمان ایرانی نیز مستعد مهاجرت بوده‌اند. در سال‌های اخیر سالانه حدود ۱۰۰۰ پرستار ایرانی با استفاده از کانال‌های استخدامی کشور را ترک کرده‌اند که کمبود پرستار داخلی را تشدید کرده است. این روند را می‌توان با شرایط سخت کارکنان بخش بهداشت و درمان در ایران توضیح داد. ساعات کاری پرستاران افزایش یافته است و بسیاری گزارش داده‌اند که حقوق آن‌ها کم است و در شغلشان مورد احترام و حمایت قرار نمی‌گیرند. این مهاجرت پزشکان و پرستاران بر سیستم بهداشت و درمان ایران فشار وارد کرده است.
تولید نفت در سال ۲۰۲۰ به پایین‌ترین حد خود رسید، ارز کاهش یافت و چالش‌های اقتصادی همچنان رو به افزایش بود. طی ده ماه اول شیوع ویروس کرونا، طبق گزارش‌ها، نزدیک به ۳۰۰۰ کارمند مراقبت‌های بهداشتی کشور را ترک کردند و تعداد پرستاران متقاضی مهاجرت سه برابر شد.
هادی حق‌شناس: هزینه هر فردی را که در ایران به دنیا می آید و تحصیل می کند باید در نظر بگیریم. هر فرد خدمات مختلفی از خدماتی مثل آب، برق وگاز، بخش درمان و آموزش متوسطه و دانشگاهی گرفته تا سایر خدماتی که یک شهروند نیاز دارد دریافت می کند. در مجموع قیمت تمام شده یک فرد تا اینکه تحصیلات عالیه را به اتمام برساند؛ حدود یک میلیون دلار است.