شرایط خاص کشور از منظر تحریم ها و ناترازی های داخلی، موجب شده است تا رتبه ایران در برخی از داده های اقتصادی به طور غیرعادی بالا یا پایین باشد. در این زمینه، دیروز گزارشی از وضعیت نرخ های جهانی بنزین در فضای مجازی منتشر شد که نشان می دهد نرخ بنزین در ایران، کمترین میزان خود در دنیاست؛ موضوعی که قطعاً نشان دهنده یک وضعیت مطلوب در اقتصاد ایران نیست و ابعاد متعددی را درباره آن می توان مطرح کرد.
مقایسه های سوال برانگیز اقتصاد ایران
هر از گاهی در رسانه ها، آمارهایی از اقتصاد کشور مطرح می شود که در نگاه اول، ایران را درصدر فهرست بدترین یا بهترین های دنیا قرار می دهد. به عنوان مثال، همین چندی پیش بود که نشریه فوربز در گزارشی با مقایسه ارزش پول های مختلف دنیا با دلار، اینگونه نتیجهگیری کرد که «پول ایران کمارزشترین پول دنیاست»؛ موضوعی که در نگاه اول کاملاً درست است چرا که ارزش پول ملی ما را چیزی در حدود دو میلیونیوم یک دلار نشان می دهد. اما نتیجهگیری از آن برای اثبات این که مثلاً اقتصاد ایران بدترین اقتصاد دنیاست، اصلاً درست نیست.
قضیه هم به طور خلاصه مربوط به همان نمودهایی است که ما از اقتصاد خوب و بد سراغ داریم. مثلاً اگر شاخص قدرت خرید در اقتصاد را درنظر بگیریم، این را اجمالاً می توان گفت که وضعیت فقر و یا قدرت خرید مردم در کشور ما مثلاً از بسیاری از کشورهای بسیار ضعیف آفریقایی قطعاً بهتر است. شاخص برابری قدرت خرید در اقتصاد نیز همین ادعا را ثابت می کند. از طرف دیگر جزئیات بیشتر نشان می دهد که زوایای دیگری را هم در مسئله مقایسه پول های ملی باید در نظر گرفت. مثلاً کشورهای زیادی را می توان یافت که در یک قرن گذشته صفرهای پول ملی خود را کم کرده اند. در حالی که در کشور ما در طول یک قرن گذشته، صفری از پول کسر نشده است.
ایران در رده نخست یک رده بندی بنزینی
مشابه مثال فوق، یک آمار جنجالی دیگر در این روزها در رسانه ها و فضای مجازی مطرح شده است.
گزارش تسنیم با اشاره به جدیدترین آمارها از قیمت بنزین نشان می دهد ارزان‌ترین بنزین دنیا در ایران عرضه می‌شود؛ به‌طوری که هر لیتر بنزین در ایران تنها 2.9 سنت قیمت دارد که ارزان‌تر از هر کشور دیگر است. ادامه این گزارش نکات فینفسه جالب توجهی را در خود دارد. بر این اساس، متوسط قیمت هر لیتر بنزین در دنیا 45 برابر قیمت این محصول در ایران است، به طوری که در اول ژانویه 2024 متوسط قیمت جهانی هر لیتر بنزین 1.3 دلار بوده است.از سوی دیگر مشاهده می شود قیمت بنزین در بزرگترین تولیدکننده نفت دنیا حدود 20 برابر قیمت این محصول در ایران است. به طوری که قیمت بنزین در عربستان از 17 کشور جهان گران‌تر است. هر لیتر بنزین در این کشور 62 سنت قیمت دارد.
از منظری دیگر طبق این گزارش گران‌ترین بنزین در دنیا در هنگ‌کنگ عرضه می‌شود، هر لیتر بنزین در هنگ‌کنگ 3.1 دلار قیمت دارد که بیشترین در جهان است. در حوزه ارزان‌ترین بنزین ها نیز، کشورهای ونزوئلا و لیبی پس از ایران به‌ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم جهان از نظر عرضه بنزین ارزان قرار دارند. هر لیتر بنزین در ونزوئلا به‌قیمت 3.1 سنت و در لیبی به‌قیمت 3.5 سنت عرضه می‌شود. الجزایر، کویت، آنگولا، مصر، ترکمنستان، مالزی و بحرین نیز به‌ترتیب در رتبه‌های چهارم تا دهم از این نظر قرار گرفته‌اند.
قیمت بنزین در ترکیه 40 برابر ایران
گزارش مذکور، همچنین بیانگر این است که قیمت این فراورده نفتی در کشورهای همسایه ایران اختلاف بسیار زیادی با ایران دارد. هر لیتر بنزین در عراق 57 سنت و در جمهوری آذربایجان 58 سنت قیمت دارد که حدود 20 برابر قیمت آن در ایران است. در امارات هر لیتر بنزین 25 برابر گران‌تر از ایران است و در ترکیه هر لیتر بنزین 1 دلار و 16.9 سنت قیمت دارد که 40 برابر قیمت بنزین در ایران است. حتی هر لیتر بنزین در افغانستان نیز 36 برابر گران‌تر از ایران است، قیمت هر لیتر بنزین در این کشور 1 دلار و 5.9 سنت است.
احتیاط درباره نتیجه گیری رفاهی
در اولین موضوع پیرامون آمارهای فوق، باید به همان موضوعی که در ابتدای مطلب بیان شد، اشاره کرد. این که با توجه به وجود یارانه های مختلف در اقتصادهای دنیا که موجب می شود قدرت خرید مردم کشورها بالاتر رود، مقایسه نرخ اسمی کالاها چندان ارزش زیادی ندارد. به عبارت دیگر در کشورهای دارای نفت مانند ایران، دولت از دریافت بخشی از قیمت سوخت به نرخ های جهانی صرف نظر می کند و درنتیجه می توان گفت قدرت خرید و مصرف بنزین در این کشورها بالاتر خواهد رفت. بالعکس در کشورهایی مانند ترکیه که دارای منابع نفتی نیستند، دولت از بنزین بهطور جداگانه مالیات نیز دریافت می کند.بهرغم این موضوع ، محاسبات اولیه نشان می دهد که به عنوان مثال اگر قیمت بنزین و حداقل دستمزد کشورهای منتخب را در نظر بگیریم، قیمت بنزین در ایران از کشورهای منطقه باز پایینتر است. جدول فوق که در آن حداقل دستمزد کشورهای منطقه با توجه به گزارش 16 شهریور خبرآنلاین، و همچنین قیمت بنزین با توجه به گزارش اخیر خبرگزاری تسنیم آمده است، نشان می دهد نسبت قیمت یک لیتر بنزین به حداقل دستمزد در ایران پایین تر از کشورهای مذکور است.
اهمیت فوق العاده رده بندی بنزینی در شناسایی پتانسیل های قاچاق
اما یک فایده مهم مقایسه قیمت دلاری بنزین در کشورها، این است که پتانسیل جابهجایی سوخت و یا قاچاق بین کشورهای همسایه را نشان می دهد. از این نظر باید گفت که وجود کمترین نرخ دلاری بنزین در ایران، فشار زیادی درجهت قاچاق سوخت به خارج ایجاد خواهد کرد و تا زمانی که این مسئله رفع نشود و یا با سامانه هایی نظیر سوخت مصرف خودروها بهطور دقیق پایش نشود، هر لحظه امکان قاچاق محموله های سوخت وجود دارد.
زخم نوسانات ارزی به پیکر بنزین
اما سوال مهمی که درباره رده بندی بنزینی کشور در دنیا مطرح می شود، این است که چه دلایلی باعث شدهاست این وضعیت به وجود آید؟ آن هم در شرایطی که هم اینک زمزمه ها مبنی بر عدم تغییر نرخ سوخت در قالب بودجه سال آینده است و در صورت تصویب نهایی این مصوبه کمیسیون تلفیق، شاهد آن خواهیم بود که سال آینده برای پنجمین سال پیاپی قیمت سوخت ثابت نگه داشته خواهد شد.
در پاسخ به این سوال باید گفت که نرخ سوخت جور ناترازی ها در کشور ما که خود را در تورم بالا نشان می دهد به دوش می کشد.
نگاهی به گذشته نشان می دهد در اجرای هدفمندی یارانه ها در اواخر سال 89 ، قیمت بنزین به قیمت منطقه ای یا فوب خلیج فارس نزدیک شد. با این حال شوک ارزی جهش نرخ دلار و افت ارزش پول ملی و فاصله گرفتن نرخ ریالی بنزین با نرخ های جهانی را رقم زد.
در سال 98 نیز با وجود افزایش قیمت بنزین و نزدیک شدن آن به قیمت منطقه ای، جهش نرخ ارز در سال های 99 و 1401 موجب فاصله گرفتن قیمت بنزین از قیمت منطقه ای و زمینه ساز افزایش قاچاق سوخت شد./ خراسان