تبليغات گسترده برخي بانك‌ها براي پرداخت وام قرض‌الحسنه با كارمزد 4 درصد، به اندازه كافي اغوا‌كننده است؛ اما نگاهي به «شرايط» پرداخت اين وام كه عنوان پرطمطمراق «مهرباني» را هم به خود گرفته، نشان مي‌دهد كه برخي بانك‌هاي دولتي كه اين طرح را به راه انداخته‌اند، با ايجاد ساختاري كاملا يك‌طرفه بيشتر دنبال درآمدزايي براي خود و احتمالا جذب منابع مردم و متقاضيان وام بوده‌اند. در «طرح مهرباني» چند بانك دولتي مدت‌هاست با تبليغات عجيب و غريبي كه از در و ديوار شهر بالا مي‌رود يا در ساعات پربازديد برنامه‌هاي تلويزيوني پشت سرهم پخش مي‌شود؛ مردم را دعوت به دريافت وام قرض‌الحسنه با كارمزد 4درصد مي‌كنند. سقف اين وام نيز 300 ميليون تومان عنوان شده كه روي كاغذ عدد بدي نيست و شرايطي كه در آگهي‌هاي تبليغاتي هم ديده مي‌شود هر بيننده‌اي را تشويق به استفاده از آن مي‌كند. اما شرايطي كه بانك‌ها براي دريافت اين وام گذاشته‌اند آن‌قدر عجيب و پيچيده است كه حتي شائبه ربوي بودن آن را نيز بيشتر مي‌كند. براي نوشتن اين گزارش، شرايط پرداخت وام قرض‌الحسنه تحت عنوان «طرح مهرباني» را در وبسايت دو بانك دولتي بررسي كرده و به نكات جالبي برخورديم.
حكم قرض به شرط قرض چيست؟
اول از همه بايد بگوييم كه اين وام همين‌طوري به كسي داده نمي‌شود. بانك‌ها از متقاضيان پول مي‌گيرند و به تناسب مدت زماني كه پول آنها در حساب‌شان مانده وام مي‌دهند. در واقع، بانك‌ها از مردم يك پولي را «قرض» مي‌گيرند، از يك تا 18 ماه به صورت متغير اين پول را نزد خود نگه مي‌دارند و تا سقف 300 ميليون تومان وام قرض‌الحسنه مي‌دهند!
اين اتفاق نوعي «قرض به شرط قرض» است كه در احكام اسلامي البته يك نوع عمليات ربوي است. اين متن پرسش و پاسخي است كه در وبسايت آيت‌الله العظمي مكارم شيرازي درباره حكم «قرض به شرط قرض» آمده است: «پرسش: اگر شخصي به ديگري قرض دهد ولي شرط كند كه به شرطي بهت قرض مي‌دهم كه بعدا تو هم بايد به اندازه همين مبلغ به من قرض دهي آيا اين كار و اين قرض اشكال دارد؟ پاسخ: اين نوعي رباخواري است.» كاري كه بانك‌ها در اين طرح مي‌كنند شباهت تام و تمامي به چيزي دارد كه در پرسش ياد شده آمده است. بانك از متقاضي وام يك پولي را به صورت قرض دريافت مي‌كند و مطابق با مدت زمان نگه داشتن پول در بانك، وام مي‌دهد. اما سقف اين وام همان 300 ميليون تومان باقي مي‌ماند. ضمن اينكه در طرح «مهرباني» تمام پولي كه شما به بانك «قرض» داده‌ايد نيز به شما برگردانده مي‌شود. يعني هم پول‌تان را مي‌گيريد و هم يك سودي بابت پولي كه به بانك قرض داده‌ايد!
با چقدر پول مي‌توان 300 ميليون تومان گرفت؟
اما شرايط وام گرفتن چيست؟ چقدر پول بايد به بانك قرض دهيد تا لطف كرده و به شما دوباره قرض بدهد؟
بانك‌ها براي اين كار يك جدول تهيه كرده‌اند كه در وبسايت طرح‌هاي «مهرباني» آنها قابل دسترس است. در اينجا چند مثال در اين باره مي‌زنيم تا بيشتر روشن شود كه اين وام چگونه و تحت چه شرايطي پرداخت مي‌شود. البته تمام اين بانك‌هاي مشاركت‌كننده در طرح «مهرباني»، يك ماشين‌حساب براي محاسبه ميزان سپرده‌گذاري و دريافت وام هم در وبسايت خود گذاشته‌اند و تمام كارهاي افتتاح حساب و پرداخت وام و... را نيز به صورت آنلاين انجام مي‌دهند و نيازي به حضور در شعبه نيست.
مطابق اين ماشين‌حساب، اگر 500 ميليون تومان را به مدت 18 ماه در يك بانك دولتي سپرده‌گذاري كنيد، بعد از يك سال و نيم بانك به شما 300 ميليون وام مي‌دهد! گذشته از اينكه در اين يك سال و نيم پولي كه شما در بانك گذاشته‌ايد با تورم موجود چه بلايي سرش مي‌آيد و آيا از ارزش آن كاسته مي‌شود يا خير، اين را هم بايد بگوييم كه 37 ميليون تومان در مجموع اقساط 60 ماهه اين وام 300 ميليون تومان به عنوان كارمزد از شما دريافت مي‌شود!
حالا اگر همين 500 ميليون تومان را يك ماهه به بانك «قرض» دهيد، بانك به شما پس از يك ماه 83 ميليون تومان پرداخت مي‌كند كه بايد يك‌ساله آن را با سود 4درصد پس بدهيد. اما اگر 500 ميليون به بانك بدهيد و يك ماهه بخواهيد وام بگيريد و قسط وام‌تان را هم در 5 سال تسويه كنيد بانك به شما 16 ميليون و 650 هزار تومان وام مي‌دهد و تازه 4درصد هم بابت اين وام سود مي‌گيرد! بانك ديگري كه از قضا اين هم دولتي است شرايط جالب‌تري گذاشته و البته جدول بسيار گيج‌كننده‌اي نيز منتشر كرده كه هر كسي از آن سر درنمي‌آورد. اما يك مثال مي‌زنيم: اگر در اين بانك، شما ۸۱ ميليون تومان و به مدت ۱۲ ماه براي طرح مهرباني سپرده‌گذاري كنيد، مي‌توانيد بعد از يك سال كه 81 ميليون شما در بانك ماند، مبلغ ۳۰۰ ميليون تومان با اقساط ۶ ماهه بگيريد كه البته بخشي از اين پول بابت كارمزد برداشت مي‌شود. اما اين براي اقساط 6 ماهه است و اگر بخواهيد با اقساط 5 ساله وام بگيريد (چيزي كه به صورت گل‌درشت در آگهي‌هاي بازرگاني اين بانك‌ها ديده مي‌شود) بانك به شما كلا ۵۱ ميليون تومان وام مي‌دهد.
يا در مثالي ديگر، اگر شما ۳۰۰ ميليون تومان را به مدت ۳ ماه در اين بانك براي طرح مهرباني سپرده‌گذاري كنيد، مي‌توانيد در پايان ماه سوم مبلغ ۳۰۰ ميليون تومان با اقساط ۶ ماهه بگيريد. اما براي اقساط 5 ساله رقم وام به 48 ميليون تومان مي‌رسد! البته زياد فرقي نمي‌كند چقدر سپرده بگذاريد. سقف وام يكي است. مثلا 5 ميليارد تومان را هم در بانك سپرده‌گذاري كنيد درنهايت بعد از يك مدت زماني، همان 300 ميليون تومان وام پرداخت مي‌شود! در واقع سقف وام يكي است و فقط سپرده است كه فرق دارد!
اين «ساختار يك‌طرفه» به گونه‌اي برپا شده كه قرارداد وام به سود طرف عرضه باشد. درحالي كه طرف عرضه كه همان بانك باشد، پول بيشتري دريافت كرده و مدت زمان زيادي هم اين پول را نزد خود نگه داشته است. با توجه به تورم و كاهش ارزش پول، چه كسي اين وسط سود بيشتري مي‌برد؟
ضامن هم مي‌خواهد
اين را هم بايد اضافه كنيم كه برخلاف تبليغات دولت بر سر پرداخت بدون ضامن وام‌هاي خُرد، وام طرح مهرباني يك يا دو ضامن با گواهي كسر از حقوق ضامن نياز دارد كه كار دريافت وام را براي كساني كه پول‌شان را در بانك سپرده‌گذاري كرده‌اند بسيار سخت مي‌كند.
نكته ديگر اينكه اين وام‌ها «قابل انتقال» است و احتمالا از اين پس بايد منتظر خريد و فروش وام‌هاي «مهرباني» هم باشيم و اين وسط يك عده‌اي كه وام را گرفته‌اند و از پس پرداخت اقساط برنمي‌آيند، در وبسايت‌هاي آگهي آنلاين دست به انتقال وام بزنند (اين البته يك احتمال است و اين احتمال هم براساس قانون كلي اقتصاد مطرح مي‌شود كه هر جا رانتي باشد، فسادي هم به وجود مي‌آيد).
چرا اين اتفاق مي‌افتد؟
با روند تورم موجود كه مدت‌هاست در كانال 40درصدي به صورت مزمن باقي مانده و انگار به هسته سختي برخورد كرده، «پول» نيز به يك كالاي گران تبديل مي‌شود. سياست‌هاي تثبيتي نيز دليلي شده بر «كمياب» شدن پول. بانك مركزي به دنبال كاهش تورم است و البته اين وظيفه ذاتي بانك مركزي است كه بر نظام پولي كشور نظارت مستقيم داشته باشد و ارزش پول ملي را نيز حفظ كند. بانك مركزي در اين راه ابزارهايي دارد و يكي از اين ابزارها كنترل ترازنامه‌هاي بانك‌ها و كاهش رشد نقدينگي از طريق فشار به منابع پايه پولي است.
در عين حال، نظام بانكي با مشكلاتي نظير ناترازي‌هاي گسترده در منابع و هزينه‌هاي خود روبه‌رو است و شايد حالا كه پول به عنصري «كمياب» و «گران» نيز تبديل شده، ساز و كار جذب منابع با پيشنهاد وام دادن را در پيش گرفته‌اند.
چنين شيوه تسهيلات‌دهي كه بي‌شباهت به قرارداد «تركمانچاي» هم نيست، درحالي است كه وام قرض‌الحسنه تعريف خاص خود را دارد و معمولا به صورت «خُرد» و در ارقام كوچك توسط ساختاري اداره مي‌شد كه پيش از انقلاب در نهادهاي مذهبي ايران ريشه دوانده بود. اگر قرار به وام قرض‌الحسنه باشد، چه نيازي است به چنين تبليغاتي كه با واقعيت نيز همخواني ندارد؟ اگر قرار است منابع مردم گرفته شود و در ازاي آن در شرايط تورمي، سودي پرداخت شود كه حتي از ميزان تورم كمتر است، چرا مسوولان دولتي اين موضوع را به شكلي ديگر به نام خود سند مي‌زنند؟/ اعتماد