5 اسفندماه 1400، با اولین حملات نظامی روسیه به اوکراین این کشور وارد جنگ سختی شد و حالا نزدیک به 19 ماه از آن روزها می گذرد. فارغ از هر موضوعی، حالا هم اقتصاد جهان تاثیراتی از این جنگ پذیرفته و هم برخی معادلات در حوزه تجارت به‌هم ریخته است. یکی از این اتفاقات، تغییر نقشه تجاری روسیه از جهان (شرق و غرب) به سمت شرق و مناطق خارج از اعضای ناتو است.
گرچه مراکز آماری روسیه از مدت‌ها پیش، انتشار اغلب آمارهای تجاری را محرمانه اعلام کرده‌اند اما در این گزارش با استفاده از آمارهای گمرکی برخی شرکای اصلی تجاری روسیه به بررسی تغییر و تحولات مبادلات این کشور پرداخته شده است. آمارها نشان می‌دهد حجم تجارت ماهانه روسیه در حال حاضر به 38 میلیارد دلار رسیده که گرچه نزدیک به رقم قبل از جنگ است اما از 57 میلیارد دلار اواخر سال 2022 کمتر است. اما موضوع اصلی، چند اتفاق قابل تامل است. اولی کاهش شدید روابط تجاری و به ویژه وابستگی اتحادیه اروپا به نفت و گاز روسیه است. دومی، جایگزینی روسیه در نفت و گاز با آمریکا و قطر و کشورهای دیگر است. سومی نیز، رشد چشمگیر واردات نفت و گاز روسیه از سوی هند، چین و ترکیه است. برزیل و دیگر کشورهای شرق آسیا نیز به طور غیررسمی از تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا تبعیت نکرده و جزء خریداران نفت و گاز و کالاهای روسیه بوده‌اند. اتفاق دیگر، وضعیت منابع ارزی، تورم و شرایط اقتصاد کلان این کشور است. روس‌ها به واسطه اصلاحاتی که طی سال‌های 2014 تا 2018 در حوزه ارزی و به‌ویژه بانکی انجام داده‌اند، تاکنون توانسته‌اند جلوی رشد افسارگسیخته تورم را بگیرند.
کاهش 82 درصدی واردات اتحادیه اروپا از روسیه
طبق گزارش‌های یورواستات (دفتر آماری اتحادیه اروپا)، تجارت اتحادیه اروپا با روسیه از زمان آغاز جنگ روسیه با اوکراین به شدت تحت تأثیر تحریم‌ها و محدودیت‌های اتحادیه اروپا قرار گرفته است. طبق این گزارش‌ها، ارزش صادرات اتحادیه اروپا به روسیه بین فوریه 2022 (شروع جنگ) تا مارس 2023 حدود 50 درصد کاهش و واردات اتحادیه از روسیه در این دوره 82 درصد کاهش یافته است. این تحولات باعث شده کسری تجاری اتحادیه اروپا با روسیه که در مارس 2022 به 18.4 میلیارد یورو می‌رسید، حالا در مارس 2023 به یک مازاد حدود 200 میلیون یورویی تبدیل شود. طبق این آمارها، واردات اتحادیه از روسیه در سه ماهه نخست سال 2022 حدود 63.5 میلیارد یورو و صادرات اتحادیه 20.3 میلیارد یورو بوده که به ترتیب به 17.8 و 12.1 میلیارد یورو رسیده است.
گاز آمریکا و قطر جایگزین گاز روسیه
آمارهای یورواستات نشان می‌دهد شش گروه محصول وارداتی از روسیه بیشترین سهم را در تجارت بین اتحادیه اروپا و روسیه داشته است. این شش گروه شامل گاز، نفت، زغال سنگ، روغن صنعتی، آهن و فولاد و انواع کودها بوده است. پس از شروع جنگ روسیه-اوکراین، اتحادیه اروپا محدودیت‌هایی برای واردات زغال سنگ و روغن‌های صنعتی ایجاد کرد. همچنین اتحادیه محدودیت‌هایی نیز برای آهن و فولاد و کودها ایجاد کرد که البته این محدودیت‌ها شامل همه محصولات این گروه‌ها نمی‌شد. این محدودیت‌ها باعث افت شدید واردات این محصولات از روسیه شد، هرچند عوامل دیگری نیز می‌توانست در این زمینه نقش داشته باشد. نکته قابل تامل اینکه، حتی برای واردات محصولی همچون نیکل نیز که هیچ محدودیتی وجود نداشت، واردات آن به میزان قابل توجهی کاهش یافت.
در بخش زغال سنگ، واردات این محصول از روسیه با 45 درصد کاهش در سال 2022 تقریبا درحال صفر شدن در سال 2023 است. طبق یورواستات، ارزش واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا از روسیه بین ژانویه 2021 و مارس 2022 به طور قابل توجهی افزایش یافت؛ چراکه قیمت‌ها به شدت افزایش یافته بود. با توجه به چندین بسته تحریمی اعمال شده توسط اتحادیه اروپا، واردات گاز طبیعی از روسیه از آوریل تا ژوئن 2022 به طور پیوسته با کاهش قابل توجهی روبه‌رو شد. افزایش واردات بین جولای تا سپتامبر 2022 به دلیل افزایش قیمت‌ها موقتی بود. اما طبق گزارش یورواستات، سهم روسیه در واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا از 39 درصد در سه ماهه نخست سال 2021 به 31 درصد در سه ماهه نخست 2022 و به 15 درصد در سه ماهه نخست سال 2023 کاهش یافته است. بخش جالب توجه صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا این است که درحالی سهم روسیه از بازار گاز اروپا از 39 درصد در سال 2021 به 15 درصد در نیمه نخست 2023 رسیده، در همین مدت سهم آمریکا از واردات گاز اتحادیه اروپا (واردات ال.ان.جی) از 8.2 درصد به 22.8 درصد در سال 2022 و 21.1 درصد در نیمه نخست 2023 رسیده است. در همین مدت سهم قطر نیز از واردات گاز (واردات ال.ان.جی) اتحادیه اروپا از 4.2 درصد به 7.8 درصد رسیده، سهم نروژ از 10 درصد به 14.7 درصد رسیده است.
حذف روسیه از بازار نفت اتحادیه اروپا
داده‌های یورواستات نشان می‌دهد واردات نفت اتحادیه اروپا از روسیه از نظر ارزش تجاری بین ژانویه 2021 و فوریه 2022 به دلیل افزایش قیمت‌ها بیش از دو برابر شده است. همچنین در سال 2021 روسیه بزرگترین تامین‌کننده نفت اتحادیه اروپا بوده است اما پس از شروع جنگ روسیه-اوکراین، واردات اتحادیه از روسیه به شدت کاهش یافته است، به‌طوری‌که سهم روسیه در سه ماهه اول سال 2023 درحالی به 6 درصد رسیده که این مقدار در سه‌ماهه اول سال 2022 حدود 30.4 درصد و در سه ماه اول سال 2021 حدود 28.7 درصد بوده است. در همین مدت سهم آمریکا از بازار نفت اتحادیه اروپا از 7.9 درصد به 11.4 درصد، سهم نروژ از 7.9 درصد به 11.2 درصد و سهم عربستان سعودی از 6.4 درصد به 9.8 درصد از کل واردات اتحادیه اروپا رسیده است.
دو برابر شدن واردات چینی‌ها از روسیه
با اعمال محدودیت‌های تحریمی علیه نفت و گاز و کالاهای روسی، روس‌ها به سراغ شرکای دیگر خود رفته‌اند. این شرکا ازجمله شامل چین، هند، ترکیه، برزیل و برخی کشورهای شرق آسیا هستند. یکی از کشورهایی که سهم قابل توجهی در تجارت روسیه دارد، کشور چین است. طبق آمارهای گمرک چین؛ واردات این کشور در 6ماهه نخست سال‌های 2018 تا 2021 همواره حول و حوش 30 میلیارد دلار بوده اما در 6ماهه نخست 2022 این مقدار به بیش از 51 میلیارد دلار و در 6 ماهه نخست امسال به 62.3 میلیارد دلار رسیده است. در بخش صادرات نیز صادرات چین به روسیه در 6ماهه نخست سال‌های 2018 تا 2022 حول و حوش 22 تا 29 میلیارد دلار بوده که این مقدار حالا با جهش 138 درصدی به 52 میلیارد و 300 میلیون دلار رسیده است.
مفهوم این اعداد آن است که روس‌ها کاهش واردات از اتحادیه اروپا در محصولات صنعتی و تولیدات کارخانه‌ای را از بازار چین تامین می‌کنند که این موضوع تسویه ارزی را نیز در شرایط تحریمی برای روس‌ها آسان‌تر کرده است. در این خصوص نگاهی به داده‌های سوئیفت نشان می‌دهد سهم یوان از تامین مالی تجاری از زمان حمله روسیه به اوکراین بیش از دو برابر شده است؛ افزایشی که به گفته تحلیلگران نشان دهنده استفاده بیشتر از پول چین برای تسهیل تجارت با روسیه است. داده‌های تامین مالی تجاری سوئیفت، پلتفرم پرداخت‌ها و تامین مالی بین‌المللی نشان می‌دهد سهم یوان براساس ارزش بازار حدود ۲ درصد در فوریه ۲۰۲۲ به 4.5 درصد یک سال بعد (تا پایان مارس 2023) افزایش یافته است. این افزایش‌ها واحد پول چین را در رقابت تنگاتنگ با یورو قرار می‌دهد که 6 درصد از کل مبادلات تجاری جهان را تشکیل داده است. گرچه هنوز دلار سهم 83.7 درصدی از مبادلات تجاری جهان را دارد، اما برخی تحلیلگران می‌گویند سهم رو به‌رشد پول چین از تامین مالی تجاری، نشان‌دهنده امتیازی برای پکن در تلاش برای تسریع بین‌المللی شدن یوان و چالشی جدی برای غرب است که با ابزار تحریم‌ها می‌خواهد موسسات مالی بزرگ روسیه را از سوئیفت حذف کند.
9 برابر شدن واردات هند از روسیه
هندی‌ها که زمانی مستعمره انگلیس بودند، از سال 2022 با جا گذاشتن انگلیس به پنجمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل شده‌اند. پیش‌بینی‌ها این است که هند در چند سال آتی حتی به سومین اقتصاد بزرگ جهان نیز تبدیل شود. جمعیت عظیم، نیروی کار ماهر و فنی زیاد، کارگران همه‌جا حاضر در بازارهای بین‌المللی و رشد شگفت‌آور در حوزه‌های مختلف، حالا مشخصه هندوستان است. آنها زمانی با رسم‌ورسوم عجیب‌وغریب، خدایگان بی‌شمار، سینمای تخیلی و چهره کریه فقر در جهان شناخته می‌شدند، اما هندی‌ها حالا با تبدیل شدن به یکی از بزرگترین اقتصادها، دارد جهان را شگفت‌زده می‌کند. آمارها نشان می‌دهد یکی از برندگان جنگ روسیه- اوکراین، شاید هند باشد.
البته در اینجا به اتفاقات ژئوپلیتیکی پس از جنگ روسیه و اوکراین و تاثیر آن بر شرایط سیاسی و امنیتی هند کاری نداریم و منظور از برندگان، مفت‌خری نفت و مشتقات نفتی است که روسیه پس از تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا مجبور است به چین، ترکیه و هند بدهد. اما طبق آمارهای رسمی هند، در 6ماهه سال‌های 2007 تا 2021 کل واردات هند از روسیه بین 1 میلیارد تا 3 میلیارد دلار بوده است. این مقدار پس از شروع جنگ روسیه- اوکراین در فوریه 2022 در 6ماهه نخست سال گذشته به 6.9 میلیارد دلار و در 6ماهه نخست سال‌جاری به بیش از 26.5 میلیارد دلار رسیده است. به عبارتی رقم واردات هند از روسیه در سال‌جاری 9 برابر سال‌های قبل از شروع جنگ روسیه- اوکراین است.
رشد تجارت روسیه با ترکیه و برزیل
از دیگر برندگان جنگ روسیه-اوکراین، کشور ترکیه است. آمارها نشان می‌دهد در 6ماهه نخست سال 2023 واردات ترکیه از روسیه 24.7 میلیارد دلار و صادرات به روسیه 5.8 میلیارد دلار بوده است. این مقدار در 6ماهه نخست سال گذشته نیز به ترتیب 27.7 و 3 میلیارد دلار بوده است. طبق این آمارها، واردات ترکیه از روسیه نسبت به بالاترین ارقام سال‌های گذشته بیش از دو برابر شده است. همچنین صادرات این کشور به روسیه نیز همین مقدار رشد را تجربه کرده است. دیگر کشوری که پس از تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه حجم تجارتش را با این کشور افزایش داده، کشور برزیل است. براساس آمارها، در سال 2022 تجارت بین برزیل و روسیه به رکورد بالایی رسید و مجموع تجارت دو کشور رکورد 9 میلیارد و 812 میلیون دلار را به ثبت رساند که نسبت به سال قبل 35 درصد افزایش نشان را می‌داد. صادرات برزیل در این دوره 24.7 درصد رشد کرد و به حدود 2 میلیارد دلار رسید. از سوی دیگر، صادرات روسیه به برزیل با 37.8 درصد افزایش به حدود 7.9 میلیارد دلار رسید.
مهار تورم با سیاست پولی فعال
یکی از اقداماتی که سبب شد تا روسیه بتواند بر مهار تورم خود فائق بیاید سیاست فعالانه پولی بانک مرکزی و بازی هوشمندانه با نرخ بهره بود. در فوریه 2022 با شروع جنگ، تورم در روسیه از کانال 3 تا 4 درصد به کانال 16 تا 17 درصد جهش یافت. بانک مرکزی روسیه نیز نرخ بهره را از 9.5 درصد در فوریه به 20 درصد در مارس آن سال افزایش داد. این درحالی است که در طول سالیان پیش از جنگ، نرخ بهره این کشور به طور میانگین حدود 6 درصد بوده است. افزایش بیش از دو برابری نرخ بهره سبب شد با وجود تحریم‌هایی که بعد از شروع جنگ بر روسیه تحمیل شد و تاثیراتی که بر انتظارات تورمی و نرخ ارز بر این کشور وارد کرد، تورم در روسیه در ماه‌های بعد از جنگ روندی کاهشی داشته باشد به‌طوری‌که تورم 17.8 درصدی در آوریل 2022 (یک ماه بعد از جنگ) به 2.5 درصد در آوریل 2023 رسید. در این زمینه نکته‌ای که وجود دارد آن است که نباید این سیاست را بدون توجه به ملاحظات اقتصاد کلان روسیه، برای کشوری مانند ایران تجویز کرد. زیرا اساسا در کشورهایی با تورم‌های بالا با جهش‌های نرخ ارز، مهار تورم ملاحظات بسیار متفاوتی دارد.
کاهش 40 میلیارد دلاری ذخایر ارزی روسیه
بعد از آغاز جنگ، اتحادیه اروپا و آمریکا تحریم‌هایی در جهت محدود کردن روسیه در استفاده از ذخایر ارزی‌اش اعمال کردند. این تحریم‌ها سبب شد ذخایر ارزی روسیه نزدیک به 40 میلیارد دلار کاهش یابد. درواقع ذخایر ارزی روسیه که در پایان سال 2021، تقریبا 632 میلیارد دلار بود در سال 2022 به 580 میلیارد دلار سقوط کرد. طبق آخرین آمار، ذخایر ارزی روسیه در سال 2023 نزدیک 586 میلیارد دلار است. با وجود این تحریم‌ها و کاهش قابل توجه ذخایر ارزی، روسیه توانسته است تا حد بسیار خوبی ارزش پول ملی خود را حفظ کند. یکی از اقداماتی که روسیه را در برابر کاهش ارزش پول ملی مصون داشت کنترل بسیار سفت و سخت حساب سرمایه بعد از تحریم‌ها بود. در همان فوریه 2022 که تحریم‌های اروپا و آمریکا آغاز شد، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه دستوراتی برای کنترل حساب سرمایه این کشور داد.
مطابق این دستور هرگونه پرداخت پولی برای بازپرداخت بدهی‌های خارجی ممنوع و شهروندان روسیه از انتقال پول به بانک‌های خارجی منع شدند. یکی دیگر از این اقدامات، ملزم کردن صادرکنندگان به فروش 80 درصد ارزهای حاصل از صادرات خود در بازار داخل کشور بود. جایگزینی یوآن با دلار در تجارت خارجی روسیه از جمله عوامل دیگری بود که روسیه بتواند فشار بر بازار ارز خود را کاهش دهد. طبق داده‌های سوئیفت، سهم یوآن از تامین مالی تجاری از زمان حمله روسیه به اوکراین بیش از دو برابر شده است. یکی از دلایل این اتفاق را می‌توان دسترسی روسیه به سامانه پرداخت بین‌بانکی فرامرزی چین موسوم به CIPS که جایگزین چینی برای سوییفت است، دانست. افزایش 38 درصدی تجارت روسیه و چین در سه‌ماهه اول سال 2023 نشانه دیگری از افزایش مبادلات این دو کشور بعد از جنگ است./ فرهیختگان