اگر بخواهیم از یک عامل مهم و بسیار قدیمی به عنوان موتور محرکه توسعه و پیشرفت نام ببریم، آن عامل «آب» است. پدید آمدن قدیمی‌ترین تمدن جهان بین دو رود بزرگ و باستانی جهان یعنی «دجله» و «فرات» خود به تنهایی گواهی صادق بر این ادعاست. اما باید یک مطلب مهم را هم در نظر داشت که این عنصر حیات بخش به گفته «ابن‌سینا»: «چون بماند می‌گندد و زلال است تا روان است[۱]». در ظاهر امر این جمله شاید ساده به نظر برسد، اما درک عمق آن بسیار تاثیرگذار و جدی است. به این معنی که آب روان، می‌تواند در صورت دستکاری بشر، مشکلات متعددی را ایجاد نماید. اما همین آب، زلال و زندگی بخش است، البته به شرط آن‌که روان باشد!
انحراف آب به مناطق دوردست از مبدا رودخانه، ساختن سد بر روی رودهای بزرگ و ... جملگی نشان از دستکاری بشر بر این عامل حیاتی زندگی است که متاسفانه تبعات محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی بزرگی دارند و در مواردی که بدان بیش از اندازه بدان کم‌توجهی شود مرگ‌های بزرگی را هم رقم زده؛ عامل برخی پدیده‌های هولناک طبیعی مانند زلزله هم بشود. چنانچه بسیاری از کارشناسان یکی از عوامل زلزله اخیر ترکیه را هم وجود سدهای متعددی می‌دانند که کشور ترکیه بر دو رود بزرگ دجله و فرات و رودهای حوزه جنوبی این کشور احداث کرده است.
تعداد سدهای ترکیه به ۷۲۷ مورد رسیده و دولت این کشور بنا دارد که تعداد سدها را به ۲ برابر کنونی یعنی یکهزار و ۴۵۴ مورد سد تا سال ۲۰۲۳ برساندچه تعداد سد در ترکیه ساخته شده؟
به گفته «ویسل اروغلو» وزیر آب و جنگلداری ترکیه، ۲۷۶ سد در طول سال‌های ۱۹۵۴ ـ ۲۰۰۲ در ترکیه ساخته شده که این تعداد در طول سال‌های ۲۰۰۲ ـ ۲۰۱۷ با حدود سه برابر افزایش به ۷۲۷ مورد رسیده و دولت این کشور بنا دارد که تعداد سدها را به ۲ برابر کنونی یعنی یکهزار و ۴۵۴ مورد سد تا سال ۲۰۲۳ برساند.
یکی از دلایل اصلی این حجم از سدسازی و بسیج منابع برای دسترسی به این هدف، رساندن آب به مزارع کشاورزی و تامین مواد غذایی جهت مقابله با چالش کمبود مواد غذایی عنوان شده و همین کار موجب شده تا ترکیه پروژه‌های سدسازی بزرگی را در این کشور شروع کند.
سدسازی‌های گسترده ترکیه تحت عنوان طرح «گاپ» دنبال می‌شود که موجب هشدار و اعتراض‌های فراوان سه کشور «عراق»، «سوریه» و «ایران» شده که کنوانسیون مقابله با بیابانزایی (UNCCD) و بیانیه حقوق جوامع بومی (UNDRIP) را نقض کرده است.
به گفته «محمدصابر باغخانی‌پور»، مدیرعامل «اندیشکده ماکا و کارشناس محیط‌زیست»، ترکیه با تکمیل پروژه گاپ ۵ برابر ظرفیت دجله و فرات به‌روی آن‌ها سدسازی کرده است و شکی نیست که این بارگذاری بی‌ضابطه سبب وقوع ریزگرد در کشورهای پایین‌دست حوضه آبخیز دجله و فرات از جمله ایران و عراق خواهد شد.
ترکیه با تکمیل پروژه گاپ ۵ برابر ظرفیت دجله و فرات به‌روی آن‌ها سدسازی کرده استدر این کشور ۳۰ رودخانه اصلی و بزرگ در جریان است که بر روی همه این رودخانه‌ها سدسازی صورت گرفته و بر روی برخی چندین مورد سد احداث شده است. این رودخانه‌ها به ۴ حوضه آبریز ذیل می‌ریزند(حوضه آبریز داخلی در این گزارش مد نظر نیست):
سدهای ترکیه درست در جایی قرار دارند که بزرگترین زلزله نیز در همان نواحی رخ دادموقعیت جغرافیایی سدهای ترکیه کجاست؟
بررسی این رودخانه‌ها و سدها نکات مهم‌تری را هم آشکار می‌کند. چنانچه مشخص است از مجموع ۳۰ رودخانه مهم و بزرگ ترکیه، ۱۰ مورد به سمت جنوب یعنی عراق و سوریه در جریان هستند که علاوه بر سیراب کردن دشت‌های این دو کشور نقش مهمی در تثبیت ریزگردها و مشکلات مربوط به آن در ایران هم دارند.
سوا از دو استان «شانلی‌اورفا» و «ماردین» چند استان دیگر نیز وجود دارند که به طور کامل در جنوب ترکیه قرار دارند. این استآن‌ها شامل: آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی آنتپ، سیرت، بتلیس، بینگول، قهرمان مرعش، کیلیس و ملطیه هستند که این رودخانه‌های بزرگ و حتی بزرگترین سدهای ترکیه در آن منطقه قرار دارند. مثلا در سال ۱۹۹۲ دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ «آتاتورک» بر روی رود «فرات» با ظرفیت حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب (معادل ۶۵۰ سد ایرانی) فرایند سدسازی خود را گسترش داد. همچنین با ساخت سد «ایلیسو» بر روی رود «دجله» که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگترین سد ایرانی یعنی «کرخه» دارد، مهار آب‌های مرزی را سرعت بخشیده است. این سد که یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه بوده و ساخت آن از سال ۲۰۰۶ شروع شده، به اتمام رسید، پایان سال ۲۰۱۸ آبگیری شد.
جالب اینجاست که این سدها درست در جایی قرار دارند که بزرگترین زلزله ترکیه نیز در همان نواحی رخ داد.
۲۰ سد در منطقه جنوب شرقی آناتولی ترکیه وجود دارد که ۹ سد دیگر در دست ساخت و ۵ سد دیگر برای ساخت در نظر گرفته شده است.
سد آتاتورک هم در ۱۸۰ کیلومتری مصب سد «کاراکایا» و ۲۴ کیلومتری شهرستان «بوُزاُوا» در استان «شانلی اورفا» در جنوب ترکیه قرار گرفته است. («خبرگزاری فارس - ترکیه چگونه باعث ایجاد گرد و غبار داخل ایران شد؟». خبرگزاری فارس. ۲۰۲۲-۰۴-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۰۷.)
زلزله ترکیه در ده استان آدانا، آدی‌یامان، دیاربکر، غازی‌آنتپ، حتای، قهرمان‌ماراش، کلیس، مالاتیا، عثمانیه و شانلی‌اورفا رخ داده که به دستور «اردوغان» در این استآن‌ها وضعیت فوق العاده اجرا شده که در مجموع این استآن‌ها ۴۷ سد بزرگ وجود دارد. جدول ذیل تعداد استآن‌ها و تعداد سدهایی است که در این استان‌ها وجود دارد.
دولت ترکیه با سد سازی‌ها بدون کسب اجازه و مجوز کشورهای دیگر آب‌های جاری دجله و فرات در پایین دست را با بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسان و در جهت کسب منافع ملی خودش مسدود کرده که این امر فشار زیادی را به لحاظ زیست‌محیطی و وقوع فجایع انسانی رقم زده است.
شواهد موجود نشان می‌دهد که مخازن ساخته شده توسط انسان، موجب بروز لرزه‌های کم عمق در اثر افزایش بار اعمال شده در مناطق با خط‌های گسل حساس می‌شودآیا سدهای ترکیه ربطی به زلزله اخیر دارند؟
یکی از پایه‌های اصلی و اساسی در توسعه جوامع کشورهای مختلف جهان، آب است. توسعه منابع آب با ایجاد سدهای بزرگ و کوچک بر حسب موقعیت و شرایط آن تغییرات زیست‌محیطی بسیاری را فراهم می‌سازد. اثرات متقابل سدها برمحیط‌زیست را می‌توان در دو مقوله، اثرات مثبت ونتایج منفی جستجو نمود. سد به عنوان یک مانع در بستر رودخانه، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی متفاوتی در محل سد، سراب و پایاب آن ایجاد می‌نماید. مثلا «زلزله‌های القایی» یکی از فرایندهای خاص ژئوفیزیکی در ناحیه‌ای است که سد ساخته می‌شود. با احداث سد و ایجاد یک مخزن بزرگ آب، چند میلیارد تن بار جدید برکف مخزن وارد می‌آید. چنانچه «رکسانا طورانی» در مقاله‌ای با عنوان احداث سد و وقوع زلزله‌های القایی در سومین همایش زمین‌شناسی کاربردی و محیط‌زیست در سال ۱۳۸۶ اذعان داشت: شواهد موجود نشان می‌دهد که مخازن ساخته شده توسط انسان، موجب بروز لرزه‌های کم عمق در اثر افزایش بار اعمال شده در مناطق با خط‌های گسله حساس می‌شود. این پدیده اولین‌بار در اثر ایجاد دریاچه مید (Mead) برروی رودخانه کلرادو در سال ۱۹۳۵ مشاهده شد. تحقیقاتی در مورد وقوع زلزله القایی در نتیجه آبگیری ۲۰ سد بزرگ دنیا انجام شده است و هم اکنون می‌توان این عقیده را باور داشت که هنگام پر شدن دریاچه سد، زلزله‌های القایی با شدت‌های مختلف اتفاق افتاده است. مشکل خطرناکی که ممکن است زلزله القایی در پی داشته باشد، به جلو انداختن زلزله‌های طبیعی و یا تشدید آن‌ها است. همچنین زمین لغزش‌ها از بلایای ثانویه حاصل از زمین لرزه‌ها هستند که درمناطق دارای شیب و تپه ماهوری رخ می‌دهند. بدیهی است که احتمال وقوع زمین لرزه‌ها به فعالیت‌های تکتونیکی در محل، گسل‌ها، دوری یا نزدیکی به مراکز زلزله‌های قبلی، سابقه زمین لرزه در محل و همچنین ارتفاع آب در مخزن بستگی دارد.
طبق نظر دانشمندان، دلایل زیادی وجود دارد که به وجود آمدن زلزله‌ها با ساخت و ساز سدها مرتبط است. اما «دکتر جوهری» در مقاله‌ای با نام «ارتعاشات ناشی از مخازن(RIS)» گفته: مورد قبول‌ترین توضیحی که در مورد چگونگی تشکیل زلزله توسط سدها بیان می‌شود مربوط به فشار آب اضافی است که در ریز ترک‌ها و درز و شکاف‌های موجود در زمین‌های اطراف و زیرین سد وجود دارد. وقتی فشار آب در صخره‌ها زیاد می‌شود، باعث به حرکت در آمدن گسل‌هایی می‌شود که از قبل در زیر صفحه تکتونیک قرار دارند اما اصطکاک موجود بین سنگ‌ها مانع از لغزیدن آن‌ها شده بود.
مخازن جدید ممکن به دلیل تغییرات فشار ناشی از وزن آب و یا فشار درونی آب‌های سطحی که باعث کاهش مقاومت مؤثر سنگ‌های زیر مخزن می‌شوند، باعث به وجود آمدن زلزله شوند. انرژی که آزاد می‌شود چیزی جز انرژی نرمال صفحات تکتونیک که به علت وجود مخزن به طور ناگهانی آزاد می‌شوند نیست. یافته‌ها نشان می‌دهد که آب‌های سطحی نقش بسیار زیادی در فعال شدن زلزله‌ها ایفا می‌کنند.
این ادعایی است که در رابطه با ۷۰ سد و بروز زلزله هم ثابت شده بود.
مشکل خطرناکی که ممکن است زلزله القایی در پی داشته باشد، به جلو انداختن زلزله‌های طبیعی و یا تشدید آن‌ها استبررسی‌ها نشان می‌دهد که دست‌کم ۱۰۰ زمین‌لرزه تاکنون توسط این مخازن بزرگ ایجاد شده‌اند که جدی‌ترین آن‌ها ممکن است زلزله ۷.۹ ریشتری چین در ۱۲ مه ۲۰۰۸ بوده باشد که باعث مرگ ۹۰ هزار نفر شد. دو نوع زمین لرزه مرتبط با مخازن وجود دارد. زلزله‌های کوچک که بلافاصله پس از انسداد مخازن یا به دنبال نوسانات ناگهانی سطح آب آن‌ها رخ می‌دهند و زمین‌لرزه‌هایی که در اثر عبور گسل‌های لرزه‌ای از منطقه خازن یا اطراف آن ایجاد می‌شوند.
ترکیه یکی از زلزله‌خیزترین مناطق جهان است. ظرفیت کل سد ترکیه از ۱۲.۸۸ کیلومتر مکعب در سال ۱۹۷۰ به ۱۵۷.۸۳ کیلومتر مکعب در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته و اگر این حجم از ظرفیت مخازن سدهای ترکیه را باتوجه به مطالب بالا، موقعیت جغرافیایی محل زلزله و نقشه گسل‌های ترکیه تطابق دهیم، آن‌گاه به عمق فاجعه پی خواهیم برد.
بعد از زلزله اخیر ترکیه، جبهه بیرونی سد آتاتورک ترک‌هایی برداشته و دریچه‌های این سد هم برای پیشگیری از فاجعه بزرگ‌تر باز شده است. پیش از این نیز این سد به عنوان سدی خطرناک از نظر زلزله‌خیز بودن منطقه قرار گرفتن آن اعلام شده بود. ترکیه می‌توانست با این سدسازی‌ها دو کشور عراق و ایران را تضعیف کرده و با ایجاد خشکسالی اهرم فشار سیاسی بر این دو کشور وارد کند، اما غلبه تفکر سازه‌ای موجب رخ دادن اتفاقات ناگواری برای این کشور شد. سد کردن مسیر آب هرچند قدرت انسان و توانایی آن را به رخ می‌کشد، اما باید در نظر داشت که زمین موجود زنده است که هر تحریکی را پاسخ مناسب می‌دهد.
دست‌کم ۱۰۰ زمین‌لرزه تاکنون توسط این مخازن بزرگ ایجاد شده‌اند که جدی‌ترین آن‌ها ممکن است زلزله ۷.۹ ریشتری چین در ۱۲ مه ۲۰۰۸ بوده باشد که باعث مرگ ۹۰ هزار نفر شدچنین وضعیتی می‌تواند در رابطه با سدهای ایران هم مصداق پیدا کند و هرچند سدهای ایران به لحاظ وسعت با سدهای ترکیه قابل قیاس نیستند، اما بروز زلزله در ایران به دلیل حجم مخزن این سدها هم چندان دور از انتظار نیست که در گزارش‌های بعدی بدان پرداخته خواهد شد.