جام جهانی 2022 قطر به اعتقاد بسیاری بحث‌برانگیزترین جام جهانی تاریخ بود، هرچند که بیشترین درآمد را برای فیفا به ارمغان آورد. اما این درآمدها چگونه و از چه راه‌هایی حاصل شدند؟ کشور میزبان و اسپانسرها چگونه از این مسابقات سود بردند؟
می‌گویند فوتبال در سراسر جهان حدود چهار میلیارد نفر طرفدار دارد. هیچ ورزش دیگری از این لحاظ با فوتبال قابل مقایسه نیست. بدون تردید رویدادی که بیشترین افراد را به وجد می‌آورد جام جهانی است که فدراسیون بین‌المللی فوتبال، فیفا آن را برگزار می‌کند.
با چنین پتانسیلی فیفا دوره‌های مالی را چهارساله و از جام جهانی تا جام جهانی تعریف می‌کند. دوره فعلی با برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲ قطر به پایان رسید. با مجموع ۲۵/۷ میلیارد یورو درآمد در چهار سال گذشته که بی‌سابقه است. در قیاس با دوره چهارساله قبلی منتهی به جام جهانی ۲۰۱۸ روسیه، فیفا توانسته درآمدش را یک میلیارد یورو افزایش دهد.
رکورد بینندگان تلویزیونی
بزرگ‌ترین منبع درآمدی فیفا در این میان مثل همیشه حقوق پخش تلویزیونی بود. فروش این حقوق در این دوره ۷/۲ میلیارد یورو عاید فیفا کرد. شکسته شدن تعداد بینندگان تلویزیونی در این دوره تاییدی بر اهمیت این منبع درآمدی بود.
با وجود کاهش بینندگان تلویزیونی به دلیل جو عمومی منفی حول این مسابقات در برخی از کشورهای شمال اروپا مثل آلمان به خاطر نقض حقوق بشر در قطر و نحوه واگذاری میزبانی به این کشور، در اغلب کشورها حتی در آمریکا تعداد بینندگان تلویزیونی نسبت به دوره‌های پیشین افزایش پیدا کرد.
خبرگزاری اسوشیتدپرس برای اولین بار ماه گذشته بعد از نشست فدراسیون‌های ملی عضو فیفا آمار مالی جام جهانی قطر را گزارش کرد. بر این اساس ذخایر مالی فیفا به ۴/۲ میلیارد یورو افزایش پیدا کرده است.
سود مالی فیفا نیز در این دوره بالغ بر ۶/۱ میلیارد یورو برآورد شده است. بخش قابل توجه این سود به فدراسیون‌های عضو انتقال داده می‌شود.
بنا بر گزارش اسوشیتدپرس فیفا انتظار دارد درآمد دوره چهار ساله منتهی به جام جهانی ۲۰۲۶ آمریکا، کانادا و مکزیک را به ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد.
پاداش نقدی تیم‌ها
فیفا حدود ۴۱۵ میلیون یورو به عنوان پاداش نقدی در نظر گرفته است که به ۳۲ تیم شرکت‌کننده پرداخت می‌کند. فدراسیون فوتبال آرژانتین به عنوان تیم قهرمان ۴۰ میلیون یورو پاداش نقدی دریافت می‌کند. فدراسیون فوتبال فرانسه به عنوان نایب قهرمان معادل ۲۸ میلیون یورو، فدراسیون کرواسی به عنوان تیم سوم ۲۵ میلیون یورو و مراکش به عنوان تیم چهارم ۲۳ میلیون یورو.
حتی تیم‌هایی که در مرحله گروهی حذف شده‌اند هم مثل فدراسیون فوتبال ایران ۵/۸ میلیون یورو از فیفا دریافت می‌کنند. باشگاه‌هایی که در این دوره بازیکن داشتند هم بابت هر روز که بازیکن‌شان برای جام جهانی در اختیار تیم ملی‌اش بود، ۱۰۳۰۰ یورو دریافت می‌کنند. این شامل دوران آماده‌سازی جام جهانی هم می‌شود.
حامیان مالی: چرخش به شرق
دومین منبع درآمدی مهم فیفا فروش حقوق حامیان مالی است. در این دوره فیفا ۱۶ اسپانسر داشت که در سلسله‌مراتب فیفا به ترتیب در سه سطح «شرکای فیفا»، «اسپانسرهای جام جهانی فیفا» و «اسپانسرهای منطقه‌ای» طبقه‌بندی شده‌اند.
نگاه دقیق‌تر به شرکای تجاری فیفا نشان می‌دهد که روند چرخش به شرق که از دوره قبلی جام جهانی روسیه آغاز شده بود، در این دوره هم ادامه داشته است. از ۱۶ اسپانسر فیفا پنج اسپانسر آمریکایی و تنها یک اسپانسر اروپایی باقی مانده‌اند. بقیه شرکت‌هایی از چین، قطر، هند، کره جنوبی و سنگاپور هستند.
بر اساس داده‌های پژوهش شرکت «گلوبال دیتا» فیفا برای جام جهانی سالانه ۲۰۶ میلیون دلار از اسپانسرهای چینی و ۱۳۴ میلیون یورو از اسپانسرهای قطری و تنها ۱۲۸ میلیون یورو از اسپانسرهای آمریکایی‌اش دریافت کرده است. یک دلیل پررنگ شدن شرکت‌های آسیایی روی‌گردان شدن شرکت‌های اروپایی از فیفا به دلیل رسوایی‌های فساد سال‌های گذشته این نهاد است.
به عنوان نمونه شرکت آلمانی «کونتیننتال»، شرکت بریتانیایی «کاسترول» و شرکت آمریکایی «جانسون و جانسون» در همان دوره قبلی پیش از جام جهانی روسیه به همکاری‌شان با فیفا پایان دادند و خیلی سریع شرکت‌های چینی جایگزین‌شان شدند. برخلاف شرکت‌های اروپایی، شرکت‌های چینی مجبور نیستند در رسانه‌ها و برای افکار عمومی درباره همکاری با فیفا توضیح دهند. هدف اسپانسرهای چینی مثل گروه «واندا»، «ویوو»، «منگویی» و «هایسنس» در این دوره از پیوند با جام جهانی بیشتر افزایش شناخت برندشان در بازارهای خارجی است.
واقعیت این است که انتقاد از فیفا محدود به اروپای مرکزی و شمالی می‌شود. در سراسر جهان تعداد کشورهایی که به فیفا و جام جهانی انتقاد دارند بسیار کم است. به همین خاطر این آوازه منفی فیفا که در برخی کشورهای غربی وجود دارد، برای اسپانسرهای چینی در بازارهای جهانی مشکلی ایجاد نمی‌کند.
آخرین بازمانده اروپایی
تنها بازمانده اروپایی در میان شرکای تجاری فیفا، شرکت تولیدکننده ورزشی آلمانی آدیداس است. برای آدیداس این شراکت همواره سودآور بوده است.
در واقع با جام جهانی قطر و قهرمانی آرژانتین که اسپانسر تامین‌کننده پوشاک‌اش آدیداس است، یک سال دشوار با مشکلات در بازار چین، رسوایی اظهارات نژادپرستانه کانیه وست، خواننده رپ معروف و قطع همکاری آدیداس با او و در نهایت تغییر مدیر عامل، برای این شرکت آلمانی «ختم به خیر» شد.
این شرکت که مقرش در شهر هرتسوگن‌آوراخ ایالت باواریا است، امسال در بخش فوتبال توانسته درآمدش را ۳۰ درصد نسبت به پارسال افزایش دهد. آدیداس انتظار دارد جام جهانی قطر درآمدش را ۴۰۰ میلیون یورو افزایش دهد.
در جام جهانی ۲۰۱۸ روسیه هم با وجود یک «میزبان نامحبوب» در غرب، آدیداس توانست درآمدش را با فروش هشت میلیون پیراهن فوتبال و ۱۰ میلیون توپ رسمی مسابقات افزایش دهد. این موفقیت آدیدس درحالی است در جام جهانی قطر تا مرحله یک‌چهارم نهایی اوضاع برای این شرکت اصلا خوب پیش نمی‌رفت.
به ویژه اینکه با حذف اسپانیا و آلمان، دو تیم مهم اروپایی آدیداس، از میان هشت تیم حاضر در این مرحله تنها آرژانیتن آدیداس می‌پوشید. در حالی که شش تیم پوشاک تولیدی رقیب اصلی آدیداس، یعنی شرکت آمریکایی نایکی را به تن داشتند.
اینکه در پایان تنها تیم آدیداسی قهرمان مسابقات شد، برای معروف‌ترین برند سه خط جهان بهترین اتفاق ممکن بود. حتی پیش از دیدار نهایی بین آرژانتین و فرانسه آدیداس گزارش داد که سفارش ۱۰ هزار پیراهن تیم ملی آرژانیتن با شماره و نام لیونل مسی را دریافت کرده است.
بعد از قهرمانی آرژانتین هم انتظار می‌رود که فروش پیراهن جدید آرژانتین با سه ستاره در میان طرفدارانش رشد چشم‌گیری داشته باشد. با کاهش فروش پیراهن تیم ملی آلمان در کشور آدیداس، امسال در کنار پیراهن آرژانتین، پیراهن تیم ملی مکزیک و همین طور توپ رسمی جام جهانی قطر که «الرحله» نام داشت، پرفروش‌ترین محصولات آدیداس بودند.
منافع غیرمالی قطر
بر خلاف فیفا و اسپانسرها، برگزاری جام جهانی برای کشور میزبان بیشتر نفع غیرمالی داشت. خود قطری‌ها آن طور که خبرگزاری رسمی قطر (کیو.ان.ای) گزارش داده، ادعا می‌کنند ۱۷ میلیارد دلار درآمد داشته‌اند، اما دقیق‌تر توضیح نداده‌اند که این ۱۷ میلیارد دلار دقیقا شامل چه درآمدهایی می‌شود.
به خصوص با توجه به اینکه به نظر می‌رسد آمار اعلامی قطری‌ها در مورد تماشاگران و مسافرین هم محقق نشد، صاحب‌نظران اقتصادی به این رقم بلندپروازانه درآمد جام جهانی برای قطر تردید دارند.
بعد از مرحله یک‌هشتم نهایی این خبرگزاری رویترز بود که گزارش داد تعداد مسافرین به قطر بسیار پایین‌تر از حد انتظار کشور میزبان بوده است. بر اساس یک گزارش «کمیته عالی تحویل و میراث»، کمیته مسئول برگزاری جام جهانی قطر، که رویترز به آن دسترسی پیدا کرد، در ۱۷ روز اول، یعنی در مرحله گروهی و یک هشتم نهایی، تنها ۷۶۵ هزار مسافر به قطر سفر کردند.
این در حالی بود که قطر انتظار داشت ۲/۱ میلیون نفر مسافر عازم این کشور شوند. رویترز پیش از آن هم از اتاق‌ها و خانه‌های اجاره‌ای خالی‌مانده در قطر در هفته‌های اول گزارش داده بود.
صندلی‌های خالی ورزشگاه‌ها که در بسیاری از بازی‌ها به چشم می‌خورد هم گواه دیگری بر آن است که تعداد مسافران آن طور که برگزارکنندگان امید داشتند نبود. بنا بر این گزارش‌ها فیفا در این جام جهانی بیش از سه میلیون بلیت فروخته بود. اما حتی اگر قطر این میزان هم درآمد کسب کرده باشد، باز هم با توجه به هزینه هنگفت ۲۲۰ میلیارد دلاری که قطر برای برگزاری جام جهانی کرد، این رقم ناچیز است.
اما هدف قطر از میزبانی جام جهانی هیچ گاه کسب درآمد یا سود کوتاه‌مدت اقتصادی نبود. قطر از میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ اهداف بلندمدت سیاسی و اقتصادی دنبال می‌کرد.
بیش از هر چیز به دنبال افزایش قدرت نرم، محبوبیت و نفوذ بین‌المللی بود. از این لحاظ برگزاری جام جهانی برای این کشور کوچک یک موفقیت بزرگ بود.
از لحاظ اقتصادی هم جام جهانی ۲۰۲۲ جزیی از برنامه‌های بلندمدت توسعه قطر و چشم‌انداز ملی ۲۰۳۰ این کشور به شمار می‌آید. در واقع از ۲۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای جام جهانی تنها شش میلیارد دلار مربوط به ساخت استادیوم‌های جدید است. باقی در زیرساخت‌ها ازجمله در ساخت اقامت‌گاه‌های توریستی و گسترش حمل‌ونقل عمومی و ساخت مترو خرج می‌شود.
قطر به این سرمایه‌گذاری‌ها ورای میزبانی جام جهانی و در جهت متنوع‌سازی اقتصادش و کاهش وابستگی به فروش نفت و گاز نگاه می‌کند و از ابتدا هم انتظار نداشت کل این سرمایه‌گذاری با جام جهانی برگردد.
بر اساس برآوردها تولید ناخالص داخلی این کشور در سال جام جهانی به میزان ۱/۴ درصد رشد می‌کند. ۵/۱ میلیون شغل جدید هم ایجاد شده است.
با این نگاه بلندمدت سیاسی و اقتصادی و موفقیت برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲، میل قطر به برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی بیشتر از قبل خواهد شد. قطر تا کنون دو بار در ارائه درخواست میزبانی بازی‌های المپیک ناکام بوده است. برای بازی‌های ۲۰۳۲ قطر قصد دارد برای سومین بار تلاش کند.