رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، روز سه شنبه 13 دسامبر در حالی برای سفر دو روزه راهی ترکمنستان شد که وضعیت کریدور میانی و افزایش همکاری دو کشور در بخش انرژی و زیر ساختار ارتباطی، محور مذاکرات وی با رییس جمهور ترکمنستان بود. روز گذشته (۱۴ دسامبر) نشست سه جانبه‌ای بین روسای جمهور ترکیه- ترکمنستان و آذربایجان برگزار شد تا نحوه همکاری سه کشور برای ایجاد مرکز تجارت انرژی در منطقه مشخص شود.
روابط ترکیه با کشورهای آسیای میانه و قفقاز در دهه گذشته در همه زمینه ها به ویژه انرژی و تسلیحات نظامی افزایش یافته است و سفرهای متعددی بین دولتمردان این کشور صورت گرفته است.
آنکارا از دو دهه پیش مایل به واردات و انتقال گاز طبیعی ترکمنستان بود و حتی در این مورد قراردادی نیز امضا شد تا گاز طبیعی ترکمنستان از طریق خط لوله ترانس کاسپین و از طریق خاک ترکیه به اروپا منتقل شود. اما مشخص نبودن وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر تا سال ۲۰۱۸ و هم چنین مخالفت ایران و روسیه با احداث خط لوله در بستر دریای خزر باعث شد تا گاز طبیعی ترکمنستان نتواند راهی ترکیه و اروپا شود.
اردوغان در دیدار سه جانبه با روسای جمهور ترکمنستان و آذربایجان با اشاره به اینکه اپیدمی کرونا و همچنین جنگ و بی ثباتی منطقه ای اهمیت حمل و نقل در حفاظت از زنجیره تامین را یادآور شد ، گفت: «اهمیت انرژی امنیت و تنوع منابع برای کل جهان، به ویژه برای اروپا، دوباره مورد توجه دولتها قرار گرفته است.» وی با بیان اینکه ترکیه مدت‌ها است در این راستا گام برداشته اند، افزود: «خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیهان و کریدور گاز جنوبی از این نظر برجسته است.»
ترکیه با این کریدور که ستون فقرات خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی است، گاز طبیعی دریای خزر را به اروپا منتقل می نماید. «اکنون باید کار انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به بازارهای غربی را از همین طریق آغاز کنیم. ما آماده همکاری با برادران ترکمن و آذربایجانی خود در مورد اکتشاف و استخراج از میدان مشترک دوستی (دوستلوق) در دریای خزر هستیم. علاوه بر این، ما به توسعه تجارت متقابل برق بین کشورهایمان در منطقه خود اهمیت می دهیم. در این زمینه ما آمادگی داریم در زمینه انتقال برق از ترکمنستان و آذربایجان به کشورمان کار کنیم.»
ترکیه بازار هدف روسیه – ایران و آذربایجان
با مشخص شدن کنوانسیون نهایی رژیم حقوقی دریای خزر و همچنین بروز بحران انرژی شرایط برای انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به ترکیه فراهم تر شده است. تا پیش از نهایی شدن کنوانسیون نهایی رژیم حقوقی دریای خزر هم روسیه و هم ایران مخالف اجرایی شدن پروژه خط لوله ترانس کاسپین بودند در ضمن اروپا هم اقدام عملی برای اجرای این پروژه انجام نداده بود. در کنوانسیون نهایی رژیم حقوقی دریای خزر شرایط لازم برای رفع اختلاف در بین کشورهای ساحلی پیش بینی شده بود.
اجرای مفاد این کنوانسیون می تواند گام جدی در جهت احداث و اجرای پروژه خط لوله ترانس کاسپین باشد . در بند ۱۴.۳ این کنوانسیون چنین آمده است: « عبور خطوط زیردریایی و خط لوله‌های تجاری باید با توافق و نظر مثبت طرف‌هایی باشد که این خطوط از بستر آنها می‌گذرد ». این بدین معناست که درباره خط لوله ترانس کاسپین ، فقط مذاکرات دو جانبه ترکمنستان و آذربایجان مورد نیاز می باشد و دیگر کشورهای عضو این پیمان نقشی در آن ندارند. باید در نظر داشت که آذربایجان و ترکمنستان در دی ماه سال گذشته پس از ۳ دهه اختلاف توافق خود را در خصوص توسعه و بهره‌برداری از میدان مشترک هیدروکربنی در دریای خزر اعلام کردند.
در مورد میدان مشترک دوستلوق باید در نظر داشت که ذخایر آن حدود ۶۰ میلیون تن نفت خام و همچنین حاوی ۱۰۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی است. این میدان مشترک در ۱۴۰ کیلومتری آذربایجان وترکمنستان واقع شده است.
فراهم بودن شرایط انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به ترکیه به معنای شروع آنی صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه نیست. ترکیه بازار هدف سه روسیه – ایران و آذربایجان می باشد و در ضمن ورود به بازار گاز طبیعی ترکیه مقدمه وارد شدن به بازار گاز طبیعی اروپاست. با توجه به اینکه ترکمنستان چهارمین ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد کشورهای منطقه به هیچ وجه مایل نیستند که رقیب جدیدی در بازار گاز طبیعی ترکیه پیدا شود اگر تمامی ریسک های ژئوپلیتیک برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه رفع شود و همچنین منابع مالی مورد نیاز برای احداث خط لوله از بستر دریای خزر فراهم شود گاز طبیعی ترکمنستان در میان مدت راهی ترکیه خواهد شد و این به معنای تهدید سهم گاز طبیعی ایران در ترکیه خواهد بود.
در سال ۲۰۲۰ تاسیس یک شرکت مرتبط با منابع انرژی دریای خزر نشان داد که برنامه جدی برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا و ترکیه تهیه شده است .شرکت آمریکایی که توسط آلن موستارد سفیر سابق آمریکا در ترکمنستان تاسیس شد، قصد دارد خط لوله ترانس‌کاسپین را برای انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان و سپس اروپا احیا کند. اسم این شرکت به فارسی «منابع ترانس‌کاسپین» می باشد. در ضمن با توجه به روابط خوب ترکمنستان و آذربایجان امکان بهره‌گیری از خط لوله تاناپ برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه فراهم می باشد. البته باید مشخص شود که چه حجم این خط لوله می تواند به گاز طبیعی ترکمنستان اختصاص داده شود.
سواپ گاز ترکمنستان و یا بهره گیری از کشتی ها و سپس انتقال گاز طبیعی به خطوط لوله از گزینه های دیگر برای انتقال گاز طبیعی ترکمنستان می باشد. به گفته کارشناسان منطقی ترین گزینه انتقال گاز ترکمنستان از طریق دریا به آذربایجان و سپس از طریق خط لوله تاناپ به ترکیه می باشد.
غیبت ایران در معادلات منطقه ای انرژی
ترکیه یکی از مقصدهای عمده صادرات گاز طبیعی ایران می باشد قرارداد فعلی صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان می رسد و مذاکرات برای تمدید این قرارداد تا آبان گذشته به نتیجه نرسیده بود. تمایل روسیه برای تبدیل شدن ترکیه به مرکز تجارت انرژی و فراهم بودن شرایط صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به ترکیه نشان می دهد که سهم گاز طبیعی ایران در ترکیه با چالشهای جدی روبرو می باشد هرچند ایران در ماههای اخیر با بحران گاز طبیعی روبرو بوده است و نمی تواند گاز طبیعی مورد نیاز برای نیروگاه های تولید برق تامین نماید و حتی گاز طبیعی تحویلی به واحدهای بزرگ صنعتی از حمله پتر و شیمی – سیمان و فولاد با مشکلات جدی روبرو شده است.
شدت ابر بحران انرژی را می توان با نگاهی با آمار تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران متوجه شد. روز سه شنبه ۲۲ آذر مصرف گاز طبیعی از مرز ۶۰۰ میلیون مترمکعب گذشت. به گفته مجید چگنی، معاون وزیر نفت در امور گاز - با کاهش دمای هوا، ۷۲ درصد تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود. البته برخی کارشناسان بر این باور هستند که این رقم برای مصرف خانگی نیست؛ مجموع مصرف «خانگی، تجاری و صنایع کوچک» می باشد. سهم بخش خانگی از مصرف گاز سالانه بطور متوسط ۲۲ درصد می باشد. تلفات گاز ایران فقط در مرحله تولید (فلیرینگ) روزانه ۵۰ میلیون متر مکعب که معادل یک سوم متوسط مصرف روزانه گاز ترکیه می باشد.
تحریمهای متعدد در ۴ دهه پس از انقلاب باعث شد تا ظرفیت تولید نفت و گاز ایران به تدریج کاهش یابد و ایران نتواند منابع مالی و تکنولوژی لازم برای افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز را فراهم نماید. جواد اوجی، وزیر نفت، هفته گذشته از نیاز صنعت نفت و گاز ایران به سرمایه گذاری ۲۴۰ میلیارد دلاری خبر داد. به گفته آقای اوجی با توجه به بررسی‌ها طی هشت سال آینده در چهار شرکت اصلی برای تکمیل پروژه‌ها به ۲۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است. وی محور‌های اصلی کاری کنونی مدیران وزارت نفت را شامل تامین منابع درآمدی کشور، مدیریت ناترازی تولید و تقاضا در بخش گاز، توجه به نیروی انسانی، توسعه زنجیره ارزش افزوده و جلوگیری از خام فروشی و تداوم سرمایه‌گذاری در میدان‌های نفت و گاز برای جلوگیری از افت تولید دانست و افزود: «اگر در این صنعت سرمایه‌گذاری تداوم نداشته باشد در آینده باید شاهد واردات گاز و فرآورده‌های نفتی به کشور باشیم.»
آماده بودن زیرساخت لازم در ترکیه برای تبدیل شدن به مرکز ترانزیت انرژی در کنار روابط خوب آنکارا با روسیه و سایر کشورهای تولید کننده گاز طبیعی در آسیای میانه و قفقاز شرایط را برای تبدیل شدن ترکیه به مرکز ترانزیت انرژی فراهم کرده است.
موقعیت جغرافیایی و منابع عظیم انرژی و زیر ساختار تا حد مناسب ایران فرصت مناسبی برای برای تبدیل شدن به مرکز ترانزیت انرژی بود، اما تحریم های متعدد و سیاست خارجی تنش‌زای اسران باعث شده است تا ایران به تدریج از مسیر پروژه های انتقال و سواپ انرژی از دریای خزر و آسیای میانه حذف شود و حال ترکیه به عنوان یک کشور عمده مصرف کننده انرژی در حال ایفای نقش مهم در امنیت انرژی منطقه ای و همچین اروپا باشد.
ختم کلام اینکه داشتن منابع عظیم انرژی بدون داشتن سیاست خارجی تنش زدا مزیت محسوب نمی شود. فراهم شدن شرایط صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه و اروپا زنگ خطر جدی برای آینده صادرات گاز طبیعی ایران می باشد؛ و دولت ابراهیم رئیسی هم نشان داده است که برنامه خاصی در این مورد ندارد.