آرمان ملي: تبديل خدمات چک به جديدترين فرم‌های نوين در نظام بانکي مانند طرح چکاوک و چک صيادی به منظور کاهش تردد، افزايش امنيت و سرعت خدمات بانکي صورت گرفته و چک الکترونيکي از جمله آخرين دستاوردها دراين خصوص است که به گفته کارشناسان مزاياي بيشتري در مقايسه با معايب ناچيز آن وجود دارد که مي‌توان به راحتي حمل و نقل ساده‌تر، حذف احتمال صدور چک بلامحل، مسدودسازي چک در اولين تخلف از جمله مزاياي اين طرح اشاره کرد اما در مقايسه با آشنا نبودن گروه کاربران کم‌سواد يا مسن‌تر با نحوه استفاده از اين چک، عدم آمادگي تجار و کاربران براي استفاده از چک‌هاي الکترونيکي و احتمال کند شدن مبادلات از مواردي است که منتقدان به آن نقد دارند و معتقدند اين عوامل ممکن است مشکلاتي را براي جريان مبادلات ايجاد کند، همچنين بايد ديد که زيرساخت بانکي کشور آمادگي کامل براي اجراي چک الکترونيکي را دارد يا خير.
عملکرد چک‌هاي الکترونيک چگونه است؟
بهاءالدين حسيني هاشمي، کارشناس بانکي در اين باره به «آرمان ملي» گفت: پيوستن به بانکداري الکترونيک نيازمند استفاده از خدمات و ابزارهاي نوين بانکي است، چراکه بانک‌ها امروزه در مسير هوشمند شدن حرکت مي‌کنند و قوانين جديد چک نيز از جمله اين رويکردها تلقي مي‌شود و يکي از شاخص‌هاي مدرنيزاسيون کردن سيستم بانکي به شمار مي‌آيد و آثار مثبتي در اقتصاد خواهد داشت.
او افزود: خلق چک الکترونيکي با توجه به قوانين مصوب شده در مجلس، جاي هيچ نگراني ندارد و داراي عملکردي کاملا مشابه به چک‌هاي کاغذي است البته در کنار به کارگيري چک‌هاي الکترونيکي، به يکباره چک‌هاي کاغذي حذف نخواهد شد، چراکه بسياري از تجار و کاربران هنوز آمادگي استفاده از چک‌هاي الکترونيکي را ندارند و حذف اين چک‌ها براي جريان مبادلات و اقتصاد احتمالا مشکل ايجاد مي‌کند و بسيار مطلوب است آموزش و فرهنگسازي تدريجي در اين خصوص به ويژه براي گروه‌هاي سني بالاتر و افراد کم سوادتر صورت گيرد تا مشکلي در اين زمينه نيز به وجود نيايد. اين کارشناس بانکي ادامه داد: زيرساخت بانکي کشور آمادگي کامل براي اجراي چک الکترونيکي را دارد، چرا که پيش از اين نيز بسياري از فرآيندهاي بانکي در بستر نظام داخلي بانک‌ها و نرم افزارهاي موجود هر بانکي در تعاملات درون سازماني يا بين بانکي بدون مشکل انجام مي‌شد و بانک‌هاي خصوصي و دولتي در اين زمينه کاملاً به روز هستند تا خود را به شاخص‌هاي دولت الکترونيک و روش‌هاي نوين بانکي در عرصه بين‌المللي مجهز سازند.
کاهش خطرات امنيتي و حقوقي
او درباره زيرساخت‌هاي اينترنت کشور براي اجراي اين طرح گفت: بانک‌ها پيش از وضعيت به وجود آمده کنوني و اختلالات پراکنده در وضعيت اينترنت داخلي کشور، در بستر همين اينترنت اقدام به تراکنش‌ها و عمليات بانکي در بخش‌هاي مختلف مي‌کردند، هرچند اينترنت داخلي در روزهاي اخير نيز کمتر دچار مشکل شد که در مجموع پياده‌سازي رويکردهاي نوين بانکي امري اجتناب ناپذير است. حسيني هاشمي درباره ميزان امنيت چک‌هاي الکتريکي گفت: چک‌هاي مذکور با توجه به اينکه در بستر فضاي ديجيتالي تبادل مي‌شود امکان دستکاري کمتري دارد و از امنيت بيشتري در زمينه کلاهبرداري و خطرات احتمالي برخوردار است علاوه بر آن با توجه به رصد وضعيت مالي درخواست کننده چک در بانک‌ها، احتمال صدور چک بلامحل نيز بسيار کاهش مي‌يابد و هر کاربري به محض برگشت خوردن يک چک، امکان استفاده از ديگر چک‌هاي خود در سيستم بانکي را تا زمان رفع سوءاثر نخواهد داشت و به اين ترتيب امکان رد و بدل شدن چک‌هاي بلامحل نيز از بين مي‌رود.
او معتقد است: خلأهاي موجود در زمينه استفاده از چک الکترونيک بيشتر در حوزه نبود آموزش و آگاهي افراد براي استفاده از اين چک و عدم استقبال اوليه از آن به ويژه از سوي کاربران مسن متمرکز است و احتمال کند شدن مبادلات تجاري در اين راستا وجود دارد و در مجموع با توجه به محدود شدن کاربران اين چک در بازار به دليل افزايش نظارت‌هاي امنيتي احتمالاً همزمان با اجراي نخست آن استقبال مطلوبي صورت نگيرد، اما به دليل کاهش تخلف‌هاي مالي و امنيتي به‌طور حتم در دراز مدت از جايگاه خوبي در کشور برخوردار خواهد شد. اين کارشناس توضيح داد: اين طرح از نظر ارتباط بانک‌ها نيز مشکلي نيست زيرا از طريق شبکه شتاب همه بانک‌ها با بهره‌گيري از سرعت بسيار بالا با يکديگر سوئيچ هستند و روي هم رفته مي‌توان گفت ارتباطات بين‌بانکي به‌خوبي برقرار است و تصور مي‌شود بانک‌ها براي اجراي اين قانون مشکلي داشته باشند البته ممکن است کادر اجرايي بانک‌ها هنوز آموزش‌هاي لازم را نديده باشند تا بتوانند در صورت مراجعه مشتريان آنها را راهنمايي کنند اما به لحاظ زيرساختي اطمينان دارم که بانک‌ها آمادگي لازم را دارند.
اصالت سنجي فوري ديجيتالي
شاهين نوروزي، کارشناس ارشد حوزه امنيت اطلاعات و بانکداري معتقد است: برگ چک‌کاغذ توسط بانک‌ها صادر شده و از ويژگي‌هاي امنيتي متوسطي نيز برخوردار است که علاوه بر خاصيت‌هاي امنيتي که در خود برگ چک کاغذي وجود دارد و توسط بانک ايجاد مي‌کند همچنين درج امضاي صاحب چک و صدور آن به اراده صاحب چک نيز از مزيت‌هاي بسيار هم امنيتي در برگ چک است که اصالت‌سنجي آن توسط کارشناسان خط و امضاء امکان پذير مي‌شود که در صورت تغيير ماهيت برگ چک از کاغذي به الکترونيکي امکان اصالت سنجي و انکارناپذيري آن بايد حفظ شود.
او ادامه داد: در دنياي الکترونيکي براي احراز هويت، اصالت سنجي و انکارناپذير راهکارهاي متعددي وجود دارد که اصلي‌ترين آن استفاده از زيرساخت‌هاي کليد عمومي يا به اصطلاح عمومي امضاي ديجيتال است، بنابراين اصلي‌ترين پيش نياز برگ چک الکترونيکي را مي‌توان زيرساخت کليد عمومي دانست که خوشبختانه مدتي است در بانک مرکزي اين زيرساخت تحت عنوان نماد ايجاد گرديد و در حال بهره‌برداري است و مي‌توان گفت اولين و اصلي‌ترين نيازمندي ايجاد برگ چک الکترونيکي هم اکنون در تمام بانکي کشور وجود دارد.
اين کارشناس امنيت اطلاعات توضيح داد: يکي ديگر از مهم‌ترين مسائل حوزه چک مباحث حقوقي و قضايي آن است برگ چک کاغذي امکان بررسي توسط کارشناسان خبره، خط و امضا را دارد و در نتيجه قضات مي‌توانند مبتني بر نظر ضابط قضايي که همان کارشناسان حوزه خط و امضا مي‌باشند از اصالت يک برگ چک آگاهي يافته و در صورت بروز اختلاف بين افراد در حوزه چک به قضاوت صحيح و عادلانه برسد بنابراين تبديل برگ چک از کاغذ به الکترونيکي بايد امکان بررسي حقوقي و قضائي را حفظ کند که خوشبختانه قوانين قوه و کارآمدي مانند قانون تجارت الکترونيکي و قانون دادرسي الکترونيکي در خصوص امضاي ديجيتال و قوانين اثباتي آن وجود دارد که به راحتي به استناد آنها مي‌توان از اصالت امضا و يک سند الکترونيکي اطمينان حاصل کرد. نوروزي درخصوص پيش نيازهاي برگ چک الکترونيکي چيست، گفت: پيش نيازها در دو قالب فني و حقوقي دسته بندي کرد که در نظام بانکي و هم در نظام قضائي تمامي پيش نيازهاي فني و حقوقي برگ چک الکترونيکي وجود دارد و براي تحقق برگ چک الکترونيکي مشکلي وجود ندارد و حال سوال اينجاست آنچه باعث شده با تمام توسعه‌هايي که در خدمات الکترونيکي بانکي رخ داده است چرا برگ چک الکترونيکي شکل نگرفته است و شايد جواب اين پرسش را در کاربري برگ چک باشد که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
مقايسه چک کاغذي و الکترونيکي
نوروزي ادامه داد: هر پديده‌اي و خدمتي مزيت و معايب خاص خود را دارد و آنچه باعث بقاي آن مي‌شود سنگين‌تر بودن سمت مزيت‌هاي آن است. بايد ديد برگ چک الکترونيکي چه مزيت‌هايي نسبت به برگ چک کاغذي دارد و چه محدوديت‌هايي ايجاد مي‌کند تا بتوان در خصوص جايگزين کردن کاغذ با الکترونيکي تصميم گيري صحيح کرد. بر اين مبنا مزاياي برگ چک کاغذي را مي‌توان در سهولت استفاده و نقل و انتقال آسان خلاصه کرد: برگ چک کاغذي به‌راحتي توسط صاحب آن قابل حمل و نقل بود و در هر مکان و زماني قابل استفاده است در عين حال برگ چک کاغذي به‌راحتي بين افراد گردش کرده و به نوعي نقش پول مدت دار را بازي مي‌کند. نوروزي بيان کرد: محدوديت تعداد و عدم امکان ابطال برگ‌هاي دفترچه قبل از اتمام دفترچه از جمله معايب برگه چک‌هاي کاغذي است و دفترچه برگ چک کاغذي محدوديت تعداد برگ دارد و هرچند وقت يکبار صاحب آن بايد با مراجعه به بانک دفترچه جديد دريافت کند.
يکي از بزرگ‌ترين مشکلات برگ چک کاغذي اين است که چنانچه فردي به‌عنوان مثال، دفترچه 25برگ داشته باشد و برگ اول آن برگشت بخورد امکان جلوگيري از نشر ساير برگ چک‌هاي دفترچه آن توسط بانک وجود ندارد و فرد کلاهبردار فرصت 24 جرم ديگر را دارد و بانک فقط در زمان اتمام دفترچه مي‌تواند مانع صدور دفترچه جديد و در نتيجه کلاهبرداري وي شود و اين امر يکي از بزرگ‌ترين مشکلات برگ چک کاغذي بوده و اثر آن به راحتي در محاکم قضائي قابل مشاهده است.
اين کارشناس ادامه داد: در همين حال امکان سرقت برگ چک نيز از ديگر مشکلات استفاده از چک‌هاي کاغذي است. برگ چک کاغذي ماهيت فيزيکي دارد و در نتيجه امکان سرقت و يا مفقود شدن آن وجود دارد و متأسفانه هيچ راه حلي براي جلوگيري از کلاهبرداري برگ چک سرقتي در نظام بانکي قابل تصور نيست، امسا مهم‌ترين مشکل اين است که امکان کنترل اعتبار و تمکن مالي صاحب چک کاغذي تقريبا وجود ندارد.
هر فردي که دفترچه چک داشته باشد مي‌تواند بدون محدوديت مبلغ پک صادر کنند و بانک صادر کننده فقط با محدوديت تعداد برگ دفترچه مي‌تواند اعتبار افراد را مديريت کند که به اين موارد بايد امکان دستکاري برگ چک نيز اضافه شود، چراکه دست بردن در برگ چک کاغذي و تغيير در محتواي آن ساده بوده و توسط افراد زيادي قابل انجام است. او با اشاره به تجارب موفق دنيا در استفاده از برگ چک‌هاي الکترونيکي گفت: عدم محدوديت تعداد برگ چک، امکان مسدودسازي چک در اولين تخلف، عدم امکان سرقت، مديريت اعتبار افراد متناسب با تمکن مالي، عدم امکان تغيير در برگ چک الکترونيکي، اعتبارسنجي راحت، صرفه جويي در مصرف کاغذ، اطلاع‌رساني نقل و انتقالات چک به صاحب آن از جمله مهم‌ترين مزاياي استفاده از برگ چک‌هاي الکترونيکي است.