پیش‌نویس سند ریال دیجیتال منتشر شد. روزگذشته بانک مرکزی با انتشار این سند جزئیات تازه‌ای از نحوه تولید و مبادلات ریال دیجیتال را اطلاع‌رسانی کرد. اولین انتشار رسمی ریال دیجیتال توسط هیأت نظارت بر اندوخته اسکناس و در راستای اجرای مصوبه شورای پول و اعتبار، در شهریورماه سال‌جاری صورت پذیرفت.
پس از انتشار اولیه به‌صورت محدود، ریال دیجیتال منتشر شده از طریق دو بانک عامل و با جامعه کاربری کنترل شده مورد بهره‌برداری پیش آزمایشی قرار گرفته و در حال حاضر نیز روند بررسی‌های تکمیلی جهت شروع دوره آزمایشی ادامه دارد.
بر‌اساس تمهیدات اندیشیده شده بزودی با پیوستن بانک سوم به این پروژه، دوره اجرای پیش آزمایشی خاتمه یافته و با آغاز مرحله اجرای آزمایشی، دامنه استفاده، تعداد کاربران و مبلغ تخصیص یافته به این طرح نیز گسترش می‌یابد. شایان ذکر است ورود کلیه بانک‌های عامل به این پروژه تا پایان دوره آزمایشی از دیگر اهداف برنامه‌ریزی شده در اجرای آن می‌باشد.
شکل سوم پول
ریال دیجیتال بانک مرکزی، در کنار ذخایر بانک‌ها و اسکناس و مسکوک، شکل سوم پول بانک مرکزی است که منحصراً از سوی بانک مرکزی به صورت دیجیتال منتشر شده و بدهی مستقیم بانک مرکزی محسوب می‌شود. ریال دیجیتال بانک مرکزی پس از انتشار و عرضه، به عنوان جزئی از پول محدود و همتای اسکناس و مسکوک خواهد بود؛ لذا کلیه قوانین مربوط به انتشار اسکناس در کشور، بر ریال دیجیتال بانک مرکزی نیز مترتب خواهد بود.
هدف بانک مرکزی از توسعه ریال دیجیتال
بانک‌های مرکزی با اهداف مختلفی اقدام به توسعه پول دیجیتال می‌کنند، که از جمله آنها می‌توان به مواردی همچون، پاسخ به نیازمندی پرداخت‌های آتی در اقتصاد دیجیتال، بهبود کارایی ابزارهای پرداخت نوین، افزایش دسترس پذیری پول بانک مرکزی، مدیریت اثرات کاهش بکارگیری اسکناس در جامعه، توسعه ابزارهای پرداخت بین‌المللی با سایر کشورها و توسعه تاب‌آوری ابزارهای پرداخت، اشاره کرد. بانک مرکزی ایران نیز در گام نخست، با هدف بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور و پاسخ به نیازمندی‌های مربوط به حوزه پرداخت در اقتصاد دیجیتال، اقدام به توسعه ریال دیجیتال می‌کند. همچنین انتظار می‌رود در این گام و به تدریج، منافعی همچون توسعه تاب‌آوری ابزارهای پرداخت، مدیریت اثرات کاهش به‌کارگیری اسکناس در جامعه، بهبود کارایی ابزارهای پرداخت نوین، افزایش دسترس پذیری پول بانک مرکزی و مدیریت مخاطرات ناشی از رواج پول‌های خصوصی نیز حاصل شود. همچنین پیش‌بینی می‌شود منافع جانبی دیگری نیز در اثر توسعه ریال دیجیتال تحصیل شود.
پول دیجیتال بانک مرکزی ایران که ریال دیجیتال نامیده می‌شود، با توجه به طبقه‌بندی ذیل تعریف پول دیجیتال بانک مرکزی مبتنی بر توکن (پرداخت خرد) قرار می‌گیرد. ریال دیجیتال، شکل دیجیتال اسکناس است که در چهارچوب قانون پولی و بانکی کشور و با رعایت کلیه ضوابط ناظر بر انتشار اسکناس منتشر می‌شود.
زیست بوم ریال دیجیتال بانک مرکزی ایران
ریال دیجیتال در معماری ارائه شده توسط بانک مرکزی، شکل دیجیتالی اسکناس بوده و جزئی از پایه پولی است؛ از این رو امتیاز انتشار آن در انحصار بانک مرکزی و مبتنی بر پشتوانه‌های قانونی و تعهد مستقیم بانک مرکزی خواهد بود. واسطه‌های توزیع در این معماری، بانک‌ها و مؤسسات اعتباری دارای مجوز هستند که ارتباط با کاربران نهایی را مدیریت می‌کنند. این واسطه‌ها می‌توانند دفتر کل زیرساخت ریال دیجیتال یا همان پایگاه داده توزیع شده را نگهداری و به روزرسانی کنند.
ریال دیجیتال بانک مرکزی باتوجه به گستردگی عملیاتی، ذینفعان و بازیگران متعددی را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با خود همراه خواهد کرد. ذینفعان اصلی زیست بوم ریال دیجیتال شامل بانک مرکزی، بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، تأمین کنندگان فناوری و کاربران عادی و تجاری هستند. این مدل از یک الگوی توزیع شده پیروی می‌کند و نقش راهبر زیست بوم را بانک مرکزی ایفا خواهد کرد.
تولید و انتشار ریال دیجیتال
ریال دیجیتال بانک مرکزی پس از طی مراحل قانونی و اخذ مجوزهای لازم، در حجم مشخصی توسط بانک مرکزی تولید و در اختیار هیأت نظارت بر اندوخته اسکناس موضوع ماده ۲۱ قانون پولی و بانکی کشور قرار می‌گیرد. ریال دیجیتال تولید شده پس از تأمین پشتوانه‌های لازم توسط بانک مرکزی، از زیر کلید هیأت خارج و منتشر شده و از این مرحله به بعد، هر واحد ریال دیجیتال همان ریال جاری کشور بوده و بدهی مستقیم بانک مرکزی به دارنده آن تلقی می‌شود. ریال دیجیتال منتشر شده عیناً از نظر بانک مرکزی، همواره هر واحد از آن معادل یک ریال ارزش خواهد داشت. بنابراین مباحثی مانند نرخ برابری ریال و ریال دیجیتال، مازاد ارزش ریال دیجیتال نسبت به سایر انواع پول رایج کشور و عایدی سرمایه ناشی از نگهداری ریال دیجیتال فاقد موضوعیت خواهد بود. پس از انجام عملیات انتشار، ریال دیجیتال عملاً در کیف ریال دیجیتال بانک مرکزی قرارگرفته و آماده توزیع بین بانک‌های متقاضی خواهد بود.
توزیع ریال دیجیتال در کشور
ساختار توزیع ریال دیجیتال، مستند به مصوبه شورای پول و اعتبار متشکل از دو سطح است. بانک مرکزی به عنوان ناشر ریال دیجیتال و با الگوگیری از معماری دولایه ترکیبی، در گام اول، ریال دیجیتال را دراختیار لایه اول (بانک‌ها) قرار می‌دهد. در لایه اول، اعضا (بانک‌ها) با بانک مرکزی در ارتباط بوده و قادر به نگهداری، انتقال و توزیع ریال دیجیتال با هدف پرداخت‌های خرد بین کاربران و مشتریان عادی و تجاری خود هستند. همانگونه که عنوان شد، سازکار توزیع ریال دیجیتال به بانک‌ها، مشابه توزیع اسکناس بین بانک‌ها است. بنابراین ریال دیجیتال، در مقابل تأمین مقدار متناظری اسکناس یا ذخایر از سوی بانک متقاضی، در کیف ریال دیجیتال بانک متقاضی قرار خواهد گرفت. از آنجا که ریال دیجیتال همانند اسکناس، بدهی بانک مرکزی محسوب می‌شود، لذا حساب ریال دیجیتال برای عضو (بانک)، ماهیت بدهکار داشته و ریال دیجیتال در گروه موجودی‌های نقد طبقه‌بندی می‌شود. در لایه دوم نیز کاربران (کاربران عادی و تجاری) با لایه بالاتر از خود در ارتباط بوده و می‌توانند از طریق تبدیل وجه نقد یا سپرده خود نزد بانک‌ها به ریال دیجیتال، مقدار مشخصی ریال دیجیتال را به کیف ریال دیجیتال خود منتقل کند.
فرایند انجام تراکنش ریال دیجیتال
کاربران شبکه برای انجام یک تراکنش نیاز به احراز هویت و فعال‌سازی کیف ریال دیجیتال خود دارند. کاربر می‌تواند با کیف ریال دیجیتال خود تراکنش مالی را آغاز کرده و مبلغی را به آدرس مقصد ارسال کند. جریان پردازش تراکنش‌های ریال دیجیتال به سه مرحله تقسیم می‌شود. این تفکیک، مزایای متعددی را به همراه می‌آورد که ازجمله این مزایا می‌توان به بهبود مقیاس‌پذیری شبکه، عدم نیاز به در نظر گرفتن لایه‌های متعدد امنیتی و بازبینی و بهبود عملکرد کلی اشاره کرد. مرحله اول، تأیید تراکنش‌ها توسط اعضای متولی است. این مرحله با اجراشدن یک مجموعه روال از پیش تعیین شده توسط اعضای متولی صورت می‌گیرد که آن را به علت عدم تمرکز در پردازش اطلاعات، پردازش توزیع شده می‌نامیم. در این مرحله تنظیم‌گر وظیفه‌ای ندارد و تأییدکننده، به‌طور مستقل، مجموعه کنترل‌های تعبیه شده در زیرساخت را فراخوانی کرده تا پاسخ مناسب را در قبال انجام تراکنش ایجاد نماید. مرحله دوم، مرتب‌سازی تراکنش‌ها است که در آن، تنظیم گر نقش اصلی را برعهده دارد. مرحله سوم، شامل اعتبارسنجی مجدد و نهایی تراکنش‌ها است که درنهایت به ثبت تراکنش‌ها در دفتر کل توسط اعضای شبکه منجر می‌شود. تنظیم‌گر در این مرحله وظیفه توزیع مجموعه تراکنش‌ها به سایر اعضای متولی را برعهده دارد. اعضای متولی به صورت مستقل تراکنش‌ها را مورد تجزیه تحلیل قرار می دهند. در واقع بعد از تأیید تراکنش‌ها توسط هر عضو، عملیات به‌روزرسانی دفتر کل صورت می‌گیرد.
چشم‌انداز کلی و مختصات اقتصادی و کسب وکاری ریال دیجیتال
از آنجا که ریال دیجیتال، به لحاظ ماهوی همان ریال جاری کشور است، لذا از نظر بانک مرکزی هر واحد ریال دیجیتال همواره ارزشی معادل یک ریال خواهد داشت. ریال دیجیتال بانک مرکزی همانند اسکناس و مسکوک، کاربری عمومی دارد، به صورت دیجیتال در کیف ریال دیجیتال مشتریان قرار می‌گیرد و به صورت همتا به همتا قابل انتقال است. ریال دیجیتال مشتریان بانک‌ها در حساب بانکی نگهداری نمی‌شود، بلکه در مشابهت با اسکناس، بدون نیاز به حساب بانکی در کیف ریال دیجیتال خود مشتریان نگهداری می‌گردد. ریال دیجیتال مبتنی بر توکن بوده و در آن از فناوری رمزنگاری استفاده شده است. امکان تبدیل یک به یک ریال دیجیتال به سایر انواع پول رایج کشور از جمله اسکناس وجود دارد. ریال دیجیتال قابلیت اعمال سقف تراکنش و مقدار قابل نگهداری در کیف ریال دیجیتال را دارد. هیچگونه سود یا بهره‌ای بر ریال دیجیتال توسط بانک نظام بانکی پرداخت نمی‌شود. ریال دیجیتال به منظور تسویه مبادلات خرد استفاده می‌شود و در هدفگذاری اولیه جهت اجرای آزمایشی، برای تسویه میان بانک‌ها و اجرای سیاست‌های پولی کاربردی نخواهد داشت. ریال دیجیتال بانک مرکزی در عین دارا بودن قابلیت تبدیل دو سویه از/ به اسکناس یا سپرده بانکی، قابلیت سپرده‌گذاری در قالب حساب ریال دیجیتال را ندارد.