تحریم‌های متعدد علیه صنعت انرژی روسیه پس از حمله این کشور به اوکراین، باعث شد که اروپا به دنبال یافتن جایگزینی برای منابع انرژی روسیه باشد. پیش‌بینی می‌شود که با تداوم تحریم‌های اروپا، روسیه به تدریج بازار انرژی اروپا را از دست خواهد داد.
برای کاهش تاثیر تحریم‌ها علیه صنعت انرژی روسیه، مسکو در صدد یافتن بازارهای جدید برای نفت و گاز خود است. هر چند تنوع بازار، تنوع محصولات صادراتی انرژی و تنوع مسیرهای صادراتی، همواره ارکان اساسی سیاست انرژی روسیه بوده است، تحولات اخیر در بازار انرژی اروپا باعث شد تا مسکو به مذاکرات متعددی با چین و پاکستان و برخی کشورهای آسیایی برای یافتن بازار جدید صادراتی بپردازد. دیپلماسی فعال انرژی روسیه در جریان نشست پیمان شانگهای ادامه یافت و در جریان دیدار رهبران روسیه و پاکستان، در مورد انتقال گاز طبیعی روسیه به پاکستان نیز بحث و مذاکره شد. باید خاطرنشان کرد که تفاهم‌نامه اولیه صادرات گاز طبیعی روسیه به پاکستان، در سال ۲۰۱۵ به امضا رسیده بود.
خط لوله پاکستان استریم
پاکستان با جمعیت ۲۲۰ میلیونی، همواره در زمینه امنیت انرژی با مشکلات و چالش‌های جدی روبه‌رو بوده است. اسلام‌آباد در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و افزایش واردات ال‌ان‌جی، به‌ویژه از قطر، کوشیده است بخشی از مشکلات موجود را در زمینه تامین انرژی مورد نیاز خود حل‌و‌فصل کند. افزایش واردات گاز طبیعی نقش مهمی در سیاست انرژی پاکستان داشته است و در این راستا، این کشور در دو دهه اخیر درصدد افزایش واردات گاز طبیعی از کشورهای تولید‌کننده و به‌ویژه همسایه بوده است. از آن میان، ایران به‌رغم احداث زیرساختار لازم، تاکنون نتوانسته است به صادرکننده گاز طبیعی به پاکستان تبدیل شود. افزایش مصرف داخلی و نیز تحریم‌ها باعث شده است که قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان اجرایی نشود. این قرارداد بخشی از پروژه خط لوله صلح بود که طبق آن، قرار بود گاز طبیعی ایران از طریق پاکستان به هند نیز صادر شود، اما در سال ۲۰۱۱ کنسل شد.
پاکستان با هدف تنوع بخشی به منابع انرژی، در اکتبر سال ۲۰۱۵ تفاهم‌نامه‌ای با روسیه به امضا رساند که بر اساس آن، قرار بود سالانه ۱۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی روسیه از طریق خط لوله شمال-جنوب که بعدها به «پاکستان استریم» تغییر نام داد، به پاکستان صادر شود. این خط لوله ۱۱۰۰ کیلومتر طول خواهد داشت و قرار است بندرهای کراچی و گوادر در جنوب پاکستان را به نیروگاه و مصرف‌کنندگان گاز صنعتی در شمال این کشور متصل کند. سال گذشته نیکولای شولگینوف، وزیر انرژی روسیه، در حاشیه نشست بین‌المللی اقتصادی سن پترزبورگ پیش‌بینی کرده بود که پروژه ساخت خط لوله انتقال گاز طبیعی به پاکستان در صورت تامین منابع مالی، در سال ۲۰۲۵ افتتاح شود. به گفته شولگینوف، روسیه مسئول ساخت خط لوله گاز خواهد بود و پاکستان نیز مسئولیت تامین منابع گازی و ساخت پایانه را بر عهده خواهد داشت. باید در نظر داشت که این پروژه نخست قرار بود در سال ۲۰۱۸ به بهره‌برداری برسد.
نشست شانگهای و آینده خط لوله پاکستان استریم
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، در حاشیه نشست شانگهای در تاشکند ازبکستان، با شهباز شریف دیدار و گفت‌وگو کرد. افزایش سطح همکاری دو کشور در همه زمینه‌ها و امنیت منطقه‌ای، رئوس مباحث در دیدار رهبران دو کشور بود. با توجه به نقش افغانستان به مثابه پل ارتباطی آسیای میانه با جنوب آسیا، هر دو طرف بر لزوم برقراری ثبات و امنیت در این کشور تاکید کردند. پوتین گفت: «هدف این است که خط لوله انتقال گاز طبیعی از روسیه به پاکستان برسد که با توجه به وجود زیرساخت‌ها در روسیه، قزاقستان و ازبکستان، امکان‌پذیر است، اما باید [نخست] مسئله افغانستان را حل کنیم.» پوتین با اشاره به روابط خوب روسیه و افغانستان، به نقش و توانایی پاکستان برای تاثیرگذاری بر اوضاع افغانستان نیز اشاره کرد.
ناامنی در افغانستان؛ مانع بزرگ اجرای پروژه‌های انرژی
ترکمنستان با وجود منابع عظیم گاز طبیعی، بازار صادراتی عمده‌ای جز چین ندارد و بر این مبنا، این کشور نیز درصدد یافتن بازار جدیدی برای گاز طبیعی خود است. در اسفند ۹۶، مقام‌های ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند، توافق‌‌نامه احداث خط لوله تاپی را به امضا رساندند، اما عملیات اجرایی آن در افغانستان هنوز آغاز نشده است. تداوم ناامنی در افغانستان و مشکل تامین منابع مالی، باعث شده است که پروژه تاپی اجرایی نشود و گاز طبیعی ترکمنستان به افغانستان، پاکستان، و هند نرسد. با توجه به تداوم مشکلات متعدد در افغانستان، به‌رغم خواست روسیه و پاکستان، صادرات گاز طبیعی روسیه به پاکستان با چالش‌های امنیتی و مالی روبه‌رو است.
در مارس گذشته، مذاکراتی بین مقام‌های روسیه و پاکستان برای صادرات ال‌ان‌جی به پاکستان صورت گرفت. مسکو در نظر داشت تا بخشی از ال‌ان‌جی تولیدی در پروژه عظیم یامال را به پاکستان صادر کند. پاکستان بخشی از ال‌ان‌جی وارداتی از قطر را برای تولید برق در نیروگاه‌ها به‌کار می‌گیرد، اما مایل است ال‌ان‌جی مورد نیاز خود را به جای قطر، با همان قیمت، از روسیه وارد کند. البته باید در نظر داشت که فاصله زیاد روسیه با پاکستان در قیاس با فاصله قطر با پاکستان، باعث شده است که واردات احتمالی ال‌ان‌جی از روسیه با چالش جدی در بعد مالی روبه‌رو شود. برخی کارشناسان معتقدند که روسیه می‌تواند ال‌ان‌جی تولیدی خود را با شرکت‌هایی که در نزدیکی پاکستان فعالیت دارند، معاوضه کند و ال‌ان‌جی تولیدی این شرکت‌ها به پاکستان تحویل داده شود. این امر باعث خواهد شد که هزینه حمل‌و‌نقل ال‌ان‌جی روسیه به پاکستان کاهش یابد. باید در نظر داشت که پاکستان حدود ۲۴ درصد از نیاز گاز طبیعی خود را از طریق واردات ال‌ان‌جی تامین می‌کند. هدف اولیه دولت پاکستان از افزایش واردات ال‌ان‌جی، تامین بخشی از برق مورد نیاز در منازل مسکونی و واحدهای تجاری و صنعتی است.
با توجه به سیاست جدید انرژی روسیه پس از حمله به اوکراین و تحریم‌های غرب، مسکو در جست‌وجوی بازارهای جدید و دائمی برای فروش نفت و گاز طبیعی خود در آسیا و سایر کشورها است. به گفته کارشناسان، روسیه از زیرساختار متصل به کشورهای آسیای میانه برخوردار است و با سرمایه‌گذاری اندک، می‌تواند گاز طبیعی خود را به افغانستان و پاکستان برساند. با توجه به شرایط کنونی روسیه و تداوم تحریم‌ها، مسکو به هر بازاری که در دسترس باشد، ورود خواهد کرد. افزایش رقابت در بازار نیز موجب می‌شود که مسکو تحویل محموله‌های انرژی را در موعد مقرر، تضمین کند. شرایط اقتصادی اسلام‌آباد اصلا عادی نیست، و امنیت انرژی می‌تواند رشد اقتصادی پاکستان را تسریع کند.
با توجه به نفوذ سیاسی پاکستان و روسیه در مقام‌های طالبان، شاید بتوان انتظار داشت که شرایط سیاسی و امنیتی برای احداث خط لوله پاکستان استریم در افغانستان از سوی طالبان فراهم شود، اما مسئله تامین مالی نیز باید حل شود. افزایش سرمایه‌گذاری در بخش ال‌ان‌جی پاکستان می‌تواند در صورت نیاز و در کوتاه‌مدت، جایگزین احداث خط لوله پاکستان استریم شود. روسیه و پاکستان، هر دو به این پروژه نیازمندند، اما شرایط امنیتی منطقه بزرگ‌ترین چالش این پروژه باقی خواهد ماند. با توجه به جمیع شرایط، اگر این پروژه هم عملیاتی نشود، باز هم روسیه در صدد یافتن راهی برای افزایش صادرات نفت و ال‌ان‌جی به پاکستان و هند خواهد بود.
روسیه در حالی درصدد گسترش نقش خود در امنیت منطقه‌ای انرژی است که صنعت انرژی ایران با مشکلات متعددی روبه‌رو است و کمبود گاز طبیعی از اواخر تابستان شروع شده است. حضور بیشتر روسیه در بازار منطقه‌ای و احتمال اجرایی شدن پروژه خط لوله پاکستان استریم (با توجه به همه مشکلات پیش رو)، زنگ خطر جدی برای جمهوری اسلامی ایران در مورد از دست رفتن سهم تهران در بازار منطقه‌ای انرژی و کاهش نفوذ آن در منطقه خواهد بود.