مریم شکرانی: نه چین و نه روسیه، هیچ‌کدام برای سرمایه‌گذاری به ایران نیامدند. اواخر دی‌ماه سال گذشته احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد، خبر داد ابراهیم رئیسی، برای امضای قرارداد 15 میلیارد دلاری آب‌شیرین‌کن‌های هسته‌ای و خرید هزار لوکوموتیو و قراردادهای مشترک برای ساخت پالایشگاه و سوئیفت‌های مالی به روسیه رفته است و رستم قاسمی، وزیر راه و شهرسازی، خبر داد قرار است روسیه در پروژه‌های حمل‌ونقلی زیادی از‌جمله راه‌آهن مهم آستارا-رشت سرمایه‌گذاری کند.
جواد اوجی، وزیر نفت نیز سال گذشته خبر داد که قرار است چینی‌ها 15 تا 20 میلیارد دلار در میادین نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کنند. پیش از این زمزمه مدل‌های جدید تهاتر نفت با چینی‌ها از تمام وزارتخانه‌ها شنیده می‌شد و گفته شد چینی‌ها به جای نفت در بخش مسکن ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند یا اینکه دانش و فناوری خود را به این بخش منتقل خواهند کرد. گذشته از این موارد، ایران دو سند همکاری پر‌حاشیه با چین و روسیه امضا کرد؛ امضای سند 25 ساله ایران و چین و تمدید سند 20 ساله ایران و روسیه که اعتراض بسیاری از ایرانی‌ها را به دنبال داشت؛ ایرانی‌هایی که معتقد بودند مفاد این اسناد شفاف نیست و مشخص نیست چه امتیازاتی به دو کشور روسیه و چین واگذار شده است.
در این میان، نمایندگان مجلس و حتی سفارتخانه‌های ایران از مفاد این دو سند بارها ابراز بی‌اطلاعی کردند و در این فضای غبارآلود و مبهم، گاه‌گداری اخباری از واگذاری امتیازات عجیب‌و‌غریب به این دو کشور شنیده می‌شد. با وجود تمام این موارد، اما اتاق‌های بازرگانی مشترک ایران و روسیه اعلام می‌کنند نه چینی‌ها و نه روس‌ها هیچ‌کدام برای سرمایه‌گذاری به ایران نیامده‌اند و در مقابل، چین و روسیه سرمایه‌های زیادی را به کشورهای عربی برده‌اند.
روس‌ها به ایران نیامده‌اند
اعضای کابینه سیزدهم بهطور مکرر ادعا کرده‌اند روسیه برای سرمایه‌گذاری به ایران می‌آید، اما حالا خبرها حاکی از آن است که نه‌تنها روس‌ها برای سرمایه‌گذاری به ایران نیامده‌اند، بلکه حجم تجارت بین دو کشور بسیار اندک است.
احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد، در زمان سفر رئیسی به روسیه از توافقات دو‌جانبه در بخش‌های نفت و انرژی، راه‌آهن و ترانزیت دو کشور و تکمیل راهگذر شمال به جنوب از طریق ترانزیت ریلی خلیج فارس به اروپا، اینچه‌برون و رشت-آستارا خبر داده بود. وزیر اقتصاد گفته بود بناست روسیه برای راه‌آهن رشت-آستارا پنج میلیارد دلار خط اعتباری اختصاص دهد و هزار لوکوموتیو از این کشور خریداری شود؛ اما حالا کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، به ایلنا گفته است: هیچ توافقی با روسیه برای تأمین مالی این پروژه وجود ندارد و البته روی این موضوع کار می‌کنیم که این پروژه به شکل مشترک انجام شود، ولی اینکه قرار باشد روسیه تأمین مالی را انجام دهد، خبر درستی نیست.
سفیر ایران در روسیه همچنین درباره خرید هزار دستگاه لوکوموتیو از روسیه نیز گفته است: «مذاکرات برای خرید 200 دستگاه لوکومویتو است، ولی در‌این‌باره هنوز چیزی بهطور دقیق مشخص نیست و فقط تقاضای ایران برای 200 لوکوموتیو مطرح است».
هادی تیزهوش‌تابان، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه نیز با گفتن جمله «ما که چیزی ندیدیم!»، به «شرق» می‌گوید: روسیه تاکنون هیچ سرمایه‌گذاری خاصی در ایران انجام نداده است.
به‌جز سرمایه‌گذاری، سطح تجارت بین ایران و روسیه نیز ارقام جذابی نیست. آمارهای گمرک روسیه نشان می‌دهد در سال 2021 این کشور حدود سه‌میلیارد‌و 68 میلیون دلار با ایران تجارت داشته است که البته بیشتر از اینکه از ایران کالا وارد کند، به ایران کالا صادر کرده است. در مجموع واردات روسیه از ایران در سال ۲۰۲۱ حدود ۹۶۷ میلیون دلار بوده، در حالی که صادرات این کشور به ایران بیشتر از سه برابر واردات از ایران بوده است. آمارهای گمرکی روسیه نشان می‌دهد کل تجارت خارجی این کشور در سال گذشته میلادی حدود ۵۷۰ میلیارد دلار بوده و به این ترتیب سهم ایران از کل تجارت خارجی این کشور تنها هفت‌دهم درصد بوده است.
سرمایه‌گذاری روس‌ها در کشورهای عربی
در مقابل اما گزارش‌ها حاکی از آن است که با شروع جنگ روسیه و اوکراین، حجم سرمایه‌گذاری روسیه در برخی کشورهای عربی و در صدر آن امارات شدت گرفته است.
جلیل جلالی‌فر، عضو هیئت‌رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه، در این زمینه به ایلنا گفته است: «ما تاکنون نتوانسته‌ایم یک سرمایه‌گذار روس جذب کنیم؛ چون با اطلاعاتی که آنها از داخل کشور جمع‌آوری می‌کنند، متوجه می‌شوند با موانع و مشکلات زیادی در ایران برای سرمایه‌گذاری مواجه خواهند شد و دیواری در مقابل آنها قرار دارد، بنابراین از بالای سر ما عبور و به امارات رفته‌اند و حالا روزانه 40 تا 50 شرکت روسی در امارات در حال ثبت‌شدن است».
جلالی‌فر همچنین گفته است: علاوه بر کشورهای عربی، سرمایه‌گذاری روس‌ها در ارمنستان نیز در حال افزایش است.
البته چندی پیش هم میدل‌ایست‌نیوز از قول نخست‌وزیر امارات متحده عربی نوشت درصد سرمایه‌گذاری روسیه در جهان عرب نیز به امارات اختصاص دارد و چهار هزار شرکت روسی در امارات فعالیت می‌کنند. این رسانه همچنین نوشت بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه در سطح کشورهای عضو شورای همکاری، امارات است.
چینی‌ها هم نیامدند
وضعیت سرمایه‌گذاری چین در ایران نیز به همین ترتیب است. چین که پس از خروج آمریکا از برجام، قراردادهای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و حمل‌ونقل را لغو کرده و از پروژه‌های ریلی و بزرگراه تهران- شمال کنار کشیده بود، همچنان رغبتی به سرمایه‌گذاری در ایران نشان نمی‌دهد. بهروز آقایی، مدیر‌کل سابق اداره بنادر و دریانوردی سیستان‌و‌بلوچستان، اردیبهشت امسال به «شرق» گفت: چین هیچ سرمایه‌ای به بندر چابهار نیاورده و اقدام خاصی در این زمینه انجام نداده است.
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین نیز در واکنش به سرمایه‌گذاری چینی‌ها در ایران به «شرق» می‌گوید چیزی در این زمینه نشنیده است و خبر ندارد!
در مقابل اما چین سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در کشورهای عربی داشته است. رویترز نوشته است که چین بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار عراق بوده و بغداد یکی از بزرگ‌ترین ذی‌نفعان طرح کمربند و جاده پکن در سال گذشته میلادی بود که 10.5 میلیارد دلار برای پروژه‌های زیرساختی شامل نیروگاه‌های برق و فرودگاه دریافت می‌کند.
موج سرمایه‌گذاری چین در عراق به حدی رسیده که حالا مقامات این کشور می‌گویند دیگر تمایلی ندارند بیشتر از این از چین سرمایه جذب کنند؛ زیرا نگران آن هستند که سرمایه‌گذاران اروپایی در عراق منافع خود را در خطر ببینند.
در عربستان نیز چین سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در صنعت نفت این کشور انجام داده است و در مقابل عربستان نیز از رقم بالای سرمایه‌گذاری در چین پرده برمی‌دارد. ایرنا اسفند سال گذشته به نقل از مجله «آتلانتیک» نوشت: محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی، به این مجله گفته است سرمایه‌گذاری عربستان در چین کمتر از صد میلیارد دلار است، اما به‌سرعت در حال افزایش است و عربستان یکی از کشورهای دارای رشد شتابنده در جهان است و اقتصاد این کشور در سال آینده هفت درصد رشد خواهد کرد. به گفته او، عربستان دارای دو صندوق از ۱۰ صندوق بزرگ جهان و نیز یک موقعیت استراتژیک است که ۲۷ درصد تجارت جهانی از آن عبور می‌کند.
سرمایه‌گذاری خارجی؛ 2 میلیون دلار!
در مقابل اما آمارهای سرمایه‌گذاری در ایران، وضعیت نامساعدی دارد. بر اساس داده‌های اعلام‌شده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، مجموع سرمایه خارجی که در شش ماه ابتدای سال 1400 جذب شده است، به صورت 22 طرح با صد درصد مشارکت خارجی، 29 طرح با مشارکت شرکای داخلی از یک تا 99 درصد (J.V) و 13 مورد به‌صورت مشارکت مدنی، بیع متقابل و BOT بوده است که مجموع سرمایه‌گذاری خارجی برای 22 طرح در مجموع 113هزار‌و 744 دلار بوده است و در طرح‌های با مشارکت شرکای داخلی (J.V) نیز سرمایه پیش‌بینی‌شده 350هزار‌و 116 دلار بوده و در بخش مشارکت مدنی، بیع متقابل و BOT سرمایه مدنظر برابر با یک‌میلیون‌و780هزار‌و 293 دلار بوده است.
در واقع باید گفت مجموع سرمایه‌گذاری خارجی در بخش صنعت، معدن و تجارت ایران در شش ماه اول سال گذشته به زحمت به دو میلیون دلار می‌رسد!
موج خروج سرمایه از ایران
در مقابل، آمار خروج سرمایه از کشور شدت گرفته است. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد رقم خالص حساب سرمایه در شش ماه ابتدای سال 1400 به منفی شش‌میلیارد‌و ۳۴۱ میلیون دلار رسیده است؛ به عبارتی در شش ماه اول سال گذشته شش‌میلیارد‌و ۳۴۱ میلیون دلار از کشور خارج شده که نسبت به مدت مشابه سال 99 خروج سرمایه از کشور رشد تقریبا ۶۳درصدی داشته است.
همچنین گزارش دیگری از بانک مرکزی نشان می‌دهد روند خروج سرمایه ادامه‌دار بوده و در 9 ماه ابتدای سال 1400، رقم خالص حساب سرمایه به منفی ۱۰میلیارد‌و ۱۳۴ میلیون دلار رسیده است؛ به عبارتی، در 9ماهه سال 1400 حدود ۱۰میلیارد‌و ۱۳۴ میلیون دلار سرمایه از کشور خارج شده است، در‌حالی‌که در کل سال ۱۳۹۹ حدود شش‌میلیارد‌و ۳۱۸ میلیون دلار سرمایه از ایران فرار کرده بود.
وقتی سرمایه‌گذار ایرانی فراری است، خارجی‌ها هم نمی‌آیند
فریال مستوفی، رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق بازرگانی تهران، درباره اینکه چرا چین و روسیه در ایران سرمایه‌گذاری نمی‌کنند، به «شرق» می‌گوید: فضای نامساعد سرمایه‌گذاری در ایران، هر سرمایه‌گذاری را می‌ترساند و فراری می‌دهد و سرمایه‌گذار خارجی وقتی می‌بیند موج خروج سرمایه از ایران شکل گرفته و سرمایه‌گذار داخلی هم نمی‌تواند در ایران فعالیت کند، چرا باید در ایران سرمایه‌گذاری کند؟
او تأکید می‌کند: گذشته از این، وقتی ایران تحریم است و شبکه بانکی از قواعد FATF پیروی نمی‌کند، سرمایه‌گذار خارجی چگونه می‌تواند پول و سرمایه خود را به ایران منتقل کند؟
مستوفی تأکید می‌کند که در سال 2016 و در زمان امضای برجام نیز اغلب سرمایه‌گذاران خارجی که به ایران آمدند، تصمیم نداشتند سرمایه و فناوری را به ایران بیاورند و بیشتر آنها به دنبال آن بودند که در بازار بزرگ کشور جنس و کالا بفروشند.
رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق بازرگانی تهران همچنین می‌گوید: علاوه بر تحریم، ضعف مدیریتی، فساد و ناکارآمدی و انواع رانت و قوانین سخت کسب‌وکار در ایران، عامل مهمی برای خروج سرمایه از ایران و جذب‌نشدن سرمایه خارجی است و در این فضا که سرمایه‌گذار ایرانی هم نمی‌تواند کار و رقابت کند، تفاوتی ندارد که سرمایه‌گذار از چین و روسیه باشد یا آمریکا و اروپا؛ زیرا آنها نیز نمی‌توانند همچون سرمایه‌گذار ایرانی در این فضا کار کنند.