تهاجم همه‌جانبه روسیه به اوکراین بحرانی در اقتصاد و روابط بین‌الملل دنیا به وجود آورد که از زمان جنگ سرد تاکنون بی‌سابقه است؛ این جنگ حیرت‌آور آن‌هم در اروپایی که چندین دهه چنین آتش و خشونتی را به چشم ندیده بود، علاوه بر پیامدهای سیاسی و تأثیرگذاری بر نظم بین‌الملل، اقتصاد جهان را نیز هدف قرار داده است. اقتصادی که از حدود دو سال پیش و با شیوع پاندمی کرونا و قرنطینه‌های سراسری شرایط خوبی را سپری نکرده بود و درحالی‌که کرونا تمام نشده، پای بحرانی بزر‌گ‌تر به میان کشیده شد.
اما این بحران جدید در حالی است که با فروکش‌کردن کرونا پس از سویه امیکرون و کاهش محدودیت‌های ناشی از آن نهال امید به رشد و رونق اقتصادی جوانه زده بود؛ ولی این نهال تازه و این آرزو با وقوع جنگ روسیه و اوکراین رنگ باخت و بر باد رفت. هرچه در ماه‌های گذشته و در رجزخوانی سیاست‌مداران گذشت، مانع از شکل‌گیری این آتش نشد و حالا جنگ به میانه‌های خود رسیده و تبعات آن کم‌کم تمام این کره جغرافیایی را در بر می‌گیرد. طرفین جنگ؛ دو کشور روسیه و اوکراین که از دل اتحاد جماهیر شوروی به وجود آمده‌اند، از لحاظ کشاورزی، معدنی و انرژی دارای جایگاه ویژه‌ای در دنیا هستند و همین موضوع سبب اهمیت این دو کشور در اقتصاد دنیا شده است.
جنگ البته به همین دو کشور خلاصه نشده و به عبارتی نبرد شرق و غرب یا دو بلوک متفاوت آغاز شده و به‌همین‌دلیل هم آثار اقتصادی آن به همین دو کشور یا همسایه‌های آنها ختم می‌شود. اما اقتصاد دنیا دقیقا چه تأثیری از این جنگ پذیرفته و به چه سمتی می‌رود؟ گزارش پیش‌رو در تلاش است که با بررسی آخرین آمار و ارقام رسمی و با لحاظ‌کردن اطلاعات معتبرترین نهادهای اقتصادی دنیا، تصویری از شرایط کنونی اقتصاد جهان بسازد.
قحطی بزرگ؛ ۲۵ درصد صادرات گندم دنیا متعلق به روسیه و اوکراین بود
وسعت سرزمین و شرایط آب‌و‌هوایی مناسب، قابلیت کشاورزی را برای روسیه و اوکراین فراهم کرده است. یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در اقتصاد کشور اوکراین، بخش کشاورزی است که 9.3 درصد GDP این کشور را به خودش اختصاص می‌دهد. کشور اوکراین در سال‌های 2018، 70 میلیون تن و در سال 2019 نیز 74 میلیون تن غلات برداشت کرد. با شروع پاندمی کرونا میزان برداشت غلات به 65 میلیون تن رسید. این رقم سه برابر میزان مصرف داخل کشور اوکراین است. از طرف مقابل کشور روسیه نیز در زمینه تولید گندم و انواع غلات در جهان مشهور است. روسیه 1.92 درصد صادرات محصولات کشاورزی دنیا را به خود اختصاص داده است. این رقم برای کشور اوکراین 1.17 درصد است. بر‌اساس آمار IGC تولید غلات روسیه در سال 2021، 125 میلیون تن بوده است.
روسیه 16 درصد و اوکراین 9 درصد از صادرات گندم دنیا را به خودشان اختصاص دادند. این نکته بسیار مهمی است که نشان می‌دهد دو کشور درگیر در جنگ یک‌چهارم گندم دنیا را تأمین می‌کنند. طبیعی است که با وقوع جنگ شاهد کاهش تولید و صادرات گندم از سوی این دو کشور باشیم. همین موضوع سبب نگرانی‌هایی درباره کمبود عرضه گندم در دنیا شده است. برای درک بهتر تأثیرگذاری جنگ اوکراین و روسیه به بررسی قیمت جهانی گندم می‌پردازیم. گندم در بازارهای جهانی در هشتم مارس 2021 در قیمت 663 دلار بود. قیمت گندم در هفتم مارس 22 به قیمت هزارو 253 دلار رسید. آمار و ارقام نشان می‌دهد که چگونه جنگ روسیه و اوکراین سبب افزایش قیمت گندم و کمبود این محصول در جهان شده است. اقتصاددانان و کارشناسان حتی از احتمال قحطی به دلیل کمبود گندم در دنیا صحبت کرده‌اند. علاوه‌بر‌این اوکراین نیمی از صادرات روغن آفتابگردان دنیا را نیز به خودش اختصاص داده است. کاهش احتمالی تولید در اوکراین سبب افزایش قیمت و نگرانی کشورهای واردکننده روغن آفتابگردان شده است. به‌عنوان مثال کشور هند به‌عنوان یکی از بزر‌گ‌ترین مصرف‌کنندگان روغن آفتابگردان اعلام کرده است که با کاهش واردات، افزایش قیمت این محصول را در هند تجربه خواهیم کرد.
پرواز قیمتی زغال سنگ و فلزات
یکی دیگر از بخش‌هایی که دچار تکانه‌های شدید پس از جنگ روسیه و اوکراین شده، بخش فلزات و مواد معدنی است. دو کشور روسیه و اوکراین حدودا 16 درصد صادرات سنگ آهن دنیا را در اختیار دارند. کشور اوکراین در سال 2020، 1.59 میلیارد دلار صادرات سنگ آهن داشته است. این رقم برای کشور روسیه 1.38 میلیارد دلار بوده است. قیمت سنگ آهن در شانزدهم نوامبر 2021 قیمت 82 دلار را تجربه و همچنین در زمان قبل از وقوع جنگ میان دو کشور رشد 20 دلاری را تجربه کرده بود. با شروع جنگ روسیه و اوکراین سنگ آهن به بالاترین قیمت خود در 26 هفته گذشته رسید و به نوک قله 156 دلاری دست پیدا کرد. بر‌اساس گزارشHUATAI FUTURES روسیه 10 و اوکراین چهار درصد تجارت جهانی فولاد را به خودشان اختصاص داده‌اند. جنگ اوکراین و کاهش میزان عرضه فولاد موجب شد قیمت فولاد به بالاترین سطح خود از 22 اکتبر 2021 برسد. قیمت فولاد با رشد دو هزار دلاری از 25 فوریه 2022 به قیمت پنج هزار دلار برای هر تن رسید. نگرانی‌ها درخصوص کاهش عرضه موجب توجه کشورهای دنیا به چین شد.
کشور چین به‌عنوان بزر‌گ‌ترین تولیدکننده فولاد در جهان شناخته می‌شود. کشور چین نیز تلاش می‌کند از طریق کاهش مالیات، سرمایه‌گذاران خارجی را برای سرمایه‌گذاری در صنعت فولاد این کشور ترغیب و تولید را افزایش دهد. یکی دیگر از منابع ارزشمند در جهان زغال سنگ است. زغال سنگ اصلی‌ترین سوخت برای استفاده تولید برق محسوب می‌شود. کشور چین بزر‌گ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده زغال سنگ در دنیاست. اگرچه بر‌اساس معاهده پاریس کشورها به سمت کربن صفر قدم برمی‌دارند. کشور روسیه حدود 17 درصد زغال سنگ دنیا را تأمین می‌کند. ارزش صادرات زغال سنگ برای روسیه 13.3 میلیارد دلار در سال 2021 بوده است. در سال‌های اخیر کشورها به علت آلودگی و ضرر‌های محیط‌زیستی تلاش کردند از زغال سنگ فاصله بگیرند. از سوی دیگر به سمت کاهش آلودگی‌های ناشی از زغال سنگ بروند؛ ولی همچنان تلاش‌ها بیهوده بوده است. همان‌طور که گفته شد، روسیه یکی از بزر‌گ‌ترین صادرکنندگان زغال سنگ در جهان است که تحریم‌های اقتصادی اروپا موجب نگرانی‌هایی در این زمینه شده است. در سال‌های اخیر کشورهای استرالیا و اندونزی برای تولید زغال سنگ مورد توجه قرار گرفتند. با توجه به جنگ روسیه و اوکراین زغال سنگ از ابتدای سال 2022 رشد قیمتی 300 درصدی را تجربه کرده است؛ رشدی که سبب افزایش قیمت زغال سنگ به 418 دلار شد که این قیمت در 10 سال اخیر بی‌سابقه بوده است.
تورم افسارگسیخته و کاهش ارزش روبل
مهم‌ترین بخشی که جنگ‌ها روی آن اثر می‌گذارند، بازارهای مالی و افزایش نرخ تورم است؛ چه در کشورهای درگیر جنگ و چه در دنیا، کشورها با این مسئله روبه‌رو می‌شوند. طبق تحلیل چند کارشناس و اقتصاددان وال‌استریت ژورنال، دنیا در آینده‌ای نزدیک با افزایش نرخ تورم مواجه خواهد شد و بسیاری از کشورها با این موضوع دست‌و‌پنجه نرم خواهند کرد. تورم حتی قبل از وقوع جنگ روسیه در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا نگران‌کننده بود. تورم ایالات متحده آمریکا به بالاترین میزان از دهه 1980 و به نرخ هفت‌و‌نیم درصد رسیده است. دزموند لاچمن، کارشناس مؤسسه امریکن انترپرایز، سیاست‌های فدرال‌رزرو را درخصوص مقابله با کاهش تورم بی‌فایده و بی‌نتیجه می‌داند.
از طرفی دیگر، این نکته باید مدنظر قرار بگیرد که وابستگی بانک‌های اروپایی به سیستم مالی روسیه بسیار کم است. از سوی دیگر، با توجه به موج مهاجرت مردم از کشور اوکراین به کشورهای همسایه مانند لهستان و مولداوی، امکان ایجاد بحران‌های مالی در کشورهای مقصد دور از ذهن نیست. در زمینه ارزهای دیجیتال نیز در کشمکش و درگیری‌های قبل از وقوع جنگ، بیت‌کوین دچار ریزش شدید شد. گرچه با تحریم بانک‌های روسیه از یک سو و علاقه‌مندی مردم روسیه به خرید ارزهای دیجیتال از سوی دیگر، شاهد رشد دوباره بیت‌کوین در بازارهای رمز‌ارز بودیم. قیمت بیت‌کوین پس از تمایل مردم روسیه به خرید آن، با رشدی 15درصدی به مرز 44 هزار دلار رسید. شاخص داوجونز نیز در ابتدای جنگ اوکراین دچار ریزش‌های شدیدی شد، ولی پس از سخنرانی جو بایدن درخصوص عدم حضور نظامی آمریکا در اوکراین، مجددا شاخص آن رشد کرد.
موج تقاضا برای خرید طلا با توجه به احتمال درگیری و پس از آن جنگ روسیه و اوکراین را در یک ماه گذشته شاهد بودیم؛ افزایش تقاضایی که موجب شد طلا به هزارو 984 دلار نیز برسد. طبق بررسی‌های مؤسسه مطالعاتی مودی، ادامه‌دار‌بودن جنگ روسیه و اوکراین، علاوه بر اثرات منفی بر اقتصاد جهان، بیشتر بر اقتصاد کشورهای اوراسیا تأثیر می‌گذارد. دلیل این تأثیرگذاری نیز وابستگی و روابط اقتصادی گسترده میان کشورهای اوراسیا و روسیه است. یکی از معضلات و پیامدهای جنگ با اوکراین برای روسیه، کاهش ارزش نرخ برابری روبل در برابر دلار بود. در زمان آغاز جنگ نرخ برابری با رشد 18درصدی به سطح 90 دلار رسید. پس از چند روز از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، این رقم به قله تاریخی 118 واحد رسید. بانک مرکزی روسیه تلاش کرد با سه اقدام افزایش دو‌برابری نرخ بهره، ممنوعیت اعطای وام خارجی و همچنین اجبار صادرکنندگان بزرگ نفت به تزریق 80 درصد درآمد خود به بازارهای داخلی، موجب آرامش در بازارهای مالی روسیه شود و از کاهش ارزش روبل جلوگیری کند. اتحادیه اروپا و آمریکا دسترسی بانک‌های روسیه به سوییفت را مسدود کردند. تحریم‌های سوییفت موجب دشوارشدن انتقال ارز حاصل از فروش انرژی به داخل کشور روسیه می‌شود که 40 درصد بودجه روسیه را تأمین می‌کند. چند روز قبل روزنامه گاردین تحلیلی در‌این‌باره ارائه داد مبنی بر اینکه تحریم‌های سوییفت و کاهش ارزش روبل، موجب تمایل مردم روسیه به خرید رمز‌ارز می‌شود.
جهش تاریخی قیمت طلای سیاه و گاز طبیعی
جنگ روسیه و اوکراین موجب تحولات اساسی در بازار انرژی و به‌خصوص نفت و گاز شد که رشد قیمتی را به دنبال داشته است. این افزایش قیمت در نفت و گاز سبب شد قیمت نفت و گاز سقف‌های جدیدی را ثبت کند که در یک دهه گذشته بی‌سابقه بوده است. کشور روسیه سومین تولیدکننده بزرگ نفت در جهان پس از ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی است. در ژانویه 2022، طبق آمار IEA کشور روسیه 11.3 میلیون بشکه در روز تولید نفت داشته است. میزان تولید برای ایالات متحده 17.6 و برای عربستان سعودی 12 میلیون بشکه بوده است. مقصد 60 درصد از صادرات نفت روسیه، کشورهای اروپایی و 20 درصد صادرات نفت روسیه به چین است. با فروکش‌کردن همه‌گیری کرونا در جهان و بازگشایی صنایع، موج جدیدی از تقاضا برای نفت در جهان به وجود آمد. این موضوع موجب افزایش تقاضا و با توجه به کمبود عرضه موجب افزایش قیمت نفت شد. تنش میان روسیه و اوکراین درخصوص جنگ احتمالی موجب رشد قیمتی نفت به صورت پلکانی شد. از تاریخ اول دسامبر 2021 تا به امروز، نفت رشدی حدودا 120درصدی را تجربه کرده و به قیمت 139 دلار رسیده است. نفت از تاریخ اول مارس 2008 قیمت 139 دلاری را تجربه نکرده بود. گرچه اتفاقاتی مانند امضای برجام از سوی ایران، آزادسازی ذخایر نفتی کشورهای تولیدکننده یا افزایش ظرفیت تولید اوپک می‌تواند از شتاب افزایش قیمت نفت جلوگیری کند. برای مثال، زمزمه‌هایی از توافق احتمالی ایران و بازگشت ایران به برجام، موجب افت قیمت نفت در روز سوم مارس از قیمت 115 دلار شد. وزیر ترابری ایالات متحده آمریکا اعلام کرد احتمال خرید نفت از ایران برای ایالات متحده آمریکا وجود دارد.
جنگ اوکراین و روسیه موجب افزایش قیمت گاز به‌عنوان یکی از حامل‌های انرژی شده است. روسیه به‌عنوان بزر‌گ‌ترین کشور دارای ذخایر گاز و همچنین بزر‌گ‌ترین صادرکننده گاز در دنیا شناخته می‌شود. کشور روسیه 400 میلیارد مترمکعب گاز صادر می‌کند که رقمی خیره‌کننده است. با شروع جنگ روسیه و اوکراین و نگرانی‌ها درخصوص احتمال قطع صادرات گاز روسیه به اروپا، قیمت گاز افزایش بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است. کشورهای اروپایی بر اساس امنیت عرضه، به دنبال متنوع‌سازی مسیر‌های گاز طبیعی بودند تا جایگزین روسیه شود که همین نگرانی‌ها، افزایش قیمت گاز طبیعی را تقویت کرده است. قیمت گاز در اروپا از هزارو صد دلار برای هر مترمکعب ابتدا به هزارو 400 دلار رسید و هم‌اکنون این به رقم پنج هزار دلار در هر مترمکعب رسیده است. اخیرا یورو‌نیوز به نقل از وزارت کشور روسیه اعلام کرده است شرکت‌های تولیدکننده گاز و انرژی صادرات خود را به حالت تعلیق در‌بیاورند که در صورت اجرائی‌شدن این موضوع، رشد بی‌سابقه قیمت حامل‌های انرژی و به‌خصوص گاز دور از ذهن نیست./ شرق