بحران انرژی و حمله روسیه به اوکراین باعث شد تا بحث تنوع بخشی به منابع انرژی بیش از بیش مورد توجه دولت‌های اروپایی قرار گیرد. روسیه نقش مهمی در امنیت انرژی اروپا ایفا می‌کند. در حدود ۴۰ درصد گاز طبیعی و زغال سنگ و یک چهارم نفت مورد نیاز اروپا را روسیه تامین می‌کند. روسیه در سال‌های گذشته بارها از سلاح انرژی بهره‌برداری ژئوپلیتیک کرده و تداوم بحران انرژی و حمله روسیه به اوکراین نگرانی از این بابت را افزایش داده است.
علیرغم تلاش‌های مشترک اروپا و آمریکا در جایگزینی گاز طبیعی روسیه در سبد انرژی اروپا، تاکنون هیچ کشوری نتوانسته است در کوتاه مدت بخشی از سهم روسیه در بازار اروپا را بگیرد.
در این بین با توجه به تداوم مذاکرات تهران و گروه ۴+۱ و ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران، برخی دولتمردان و کارشناسان انرژی ایران بر این عقیده هستند که در صورت رفع تحریم‌ها و افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز، ایران می‌توانند نقش مهمی در امنیت انرژی اروپا ایفا کند و حتی جایگزین روسیه در بازار گاز طبیعی اروپا شود. البته این کارشناسان اشاره‌ای به چالش‌ها و پتانسیل‌های ایران برای صادرات گاز طبیعی به اروپا نمی‌کنند.
موانع اصلی
صنعت نفت و گاز ایران در چهار دهه اخیر بارها به خاطر سیاست خارجی و برنامه هسته‌ای با تحریم شدید روبرو شده است. شدت تحریم‌ها به حدی بوده است که ایران با داشتن دومین ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در جهان، نه تنها با مشکل تامین گاز مصرفی در فصول سرد سال روبروست بلکه با قطع صادرات به کشورهای عراق و ترکیه، مقاصد عمده صادرات گاز طبیعی ایران، در خطر از دست دادن بازار انرژی این دو کشور نیز هست.
استراتژی ایران افزایش تولید گاز طبیعی برای مصرف داخلی و همچنین تزریق آن به چاه‌ها برای افزایش ظرفیت تولید نفت بوده است.
در عین حال صادرات گاز به کشورهای همسایه هم اولویت وزارت نفت بوده است. بر اساس برنامه ششم توسعه که امسال سال پایانی آن است قرار بود روزانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز صادر شود. اما شهریور گذشته جواد اوجی وزیر نفت با اشاره به مشکلات از کمبود روزانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی در شبکه سراسری خبر داده بود.
وزارت نفت حداکثر تلاش را نمود تا با قطع گاز کارخانجات صنعتی و افزایش تحویل مازوت به نیروگاه‌ها بتواند مشکل خاموشی بخش خانگی را مدیریت نماید که البته مازوت باعث مشکلات زیست‌محیطی در برخی شهرها شد. مصرف گاز بخش خانگی در بهمن ماه گذشته نسبت به زمان مشابه در سال قبل ۱۰ درصد افزایش یافت در حالیکه گازرسانی به نیروگاه‌ها ۶۰ درصد و به صنایع عمده ۱۱ درصد نسبت به زمان مشابه کاهش داشت.
علاوه بر این، مهم‌ترین چالش آینده صنعت گاز طبیعی ایران افت فشار در میدان پارس جنوبی، تامین‌کننده ۷۰ در صد گاز طبیعی مصرفی در ایران است. اگر مشکل افت فشار با فناوری پیشرفته خارجی رفع نشود، در میان‌مدت با تداوم افزایش مصرف داخلی و کاهش ظرفیت تولید، ایران به واردکننده گاز طبیعی تبدیل خواهد شد.
باید در نظر داشت که اکثر چاه‌های نفت ایران در نیمه دوم عمر تولید خود هستند و بطور متوسط سالیانه بین ۸ تا ۱۲ درصد ظرفیت تولیدشان کاهش می‌یابد. حل این مشکل بدون منابع مالی و تکنولوژی شرکت‌های خارجی بسیار سخت و دشوار است.
آیا ایران جایگزین روسیه در بازار انرژی اروپاست؟
علیرغم تلاش‌های دولت بایدن و اتحادیه اروپا برای یافتن جایگزین گاز طبیعی روسیه، تاکنون کشوری نتوانسته است در کوتاه مدت بخشی از سهم روسیه در بازار اروپا را بگیرد.
البته قطر، آذربایجان و الجزایر آمادگی مشروط خود را برای تامین گاز طبیعی و ال‌ان‌جی در میان مدت برای اروپا اعلام کرده‌اند. قطر اکثر محموله‌های ال‌ان‌جی را پیش‌فروش کرده و ظرفیت مازاد تولید ندارد. آذربایجان در صورت انعقاد قراردادهای بلندمدت و جذب سرمایه‌گذاری می‌تواند گاز طبیعی بیشتری فراهم کند. کشورهای آفریقایی نیز هم نیاز به سرمایه‌گذاری دارند.
مسئله امنیت زیرساختار انرژی نیز باید حل شود، گاز طبیعی اسرائیل نیز در میان‌مدت می‌تواند روانه اروپا شود. البته قیمت گاز طبیعی اسراییل گرانتر از سایر کشورها خواهد بود.
نیاز اروپا به گاز طبیعی
در سال ۲۰۲۰، اتحادیه اروپا در مجموع ۳۹۹ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی مصرف کرد که ۵۶ میلیارد متر مکعب یا نزدیک به ۱۴ درصد آن را کشورهای عضو اتحادیه اروپا تولید کردند. در نیمه اول سال ۲۰۲۱، مصرف گاز طبیعی اتحادیه اروپا به ۲۲۶ میلیارد مترمکعب رسید که از مدت مشابه در سال ۲۰۲۰، ۲۳ میلیارد مترمکعب یا ۱۱ درصد بیشتر بود. در سال‌های گذشته هم بتدریج سهم ال‌ان‌جی در سبد انرژی اروپا افزایش یافت؛ آمریکا، قطر و روسیه تامین‌کنندگان اصلی ال‌ان‌جی اروپا بودند.
ژانویه گذشته واردات گاز طبیعی مایع اروپا رکورد جدیدی ثبت کرد و به حداقل ۸.۱ میلیون تن ال‌ان‌جی رسید (بیشتر از آمریکا).
در حال حاضر ۳۷ ترمینال برای واردات ال‌ان‌جی در اروپا وجود دارد. به گفته اولاف شولتس صدراعظم آلمان، این کشور برای کاهش وابستگی به گاز روسیه در نظر دارد در کوتاه‌مدت دو پایانه ال‌ان‌جی احداث کند. آلمان هم چنین پس از حمله روسیه به اوکراین مجوز پروژه نورد استریم ۲ را لغو کرد.
شاید ایران بتواند با سرمایه‌گذاری در بخش ال‌ان‌جی در کوتاه‌مدت به صادرکننده آن تبدیل شود اما تاسیساتی که در زمان محمود احمدی نژاد عملیات احداث‌شان شروع شد، در حال فرسودگی تدریجی‌اند و همه شرکت‌های خارجی بخاطر تحریم کار در آنها را رها کرده‌اند.
صادرات گاز به صورت ال‌ان‌جی یکی از مهم‌ترین برنامه‌های زنگنه طی ۱۵ سال وزارت نفت بوده است. به گزارش خبرگزاری مهر، طرح ایران ال‌ان‌جی با وجود سرمایه‌گذاری ۲.۵ میلیارد دلاری، بخاطر نداشتن مطالعه فنی کارشناسی زیر آفتاب مانده و تاسیسات آن در حال نابودی تدریجی است.
با توجه به تداوم مشکلات صنعت نفت و گاز ایران و سیاست خارجی تنش‌زای نظام نباید انتظار داشت اروپا برای تامین گاز طبیعی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت برای ایران حساب جدی باز کند. علیرغم ادعای دولتمردان ایران واردات گاز از ایران تاکنون اولویت اتحادیه اروپا نبوده است.
بدون رفع تحریم، ایران به واردکننده تدریجی انرژی تبدیل خواهد شد. در صورتیکه که توافقی در مذاکرات هسته‌ای ایران ایجاد شود، باید بسرعت زمینه جذب سرمایه و تکنولوژی خارجی فراهم شود و پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف هم به تصویب برسد. سیاست خارجی به سمت تنش‌زدایی برود، دیپلماسی انرژی بازتعریف و به نقش صادرات انرژی در سیاست خارجی ایران توجه جدی شود.
ایران تاکنون نتوانسته است از طریق صادرات انرژی وابستگی متقابل ایجاد کند. نباید فراموش کرد اروپا بسرعت در حال سرمایه‌گذاری در روند گذار انرژی است و با رفع بحران فعلی، توجهش به انرژی‌های تجدیدپذیر افزایش خواهد یافت.
کشورهایی مثل آمریکا و قطر و همچنین کشورهای آفریقایی و آذربایجان براحتی می‌توانند سهم خود را در بازار انرژی اروپا افزایش دهند. اما با تداوم سیاست خارجی فعلی و روند فعلی مصرف گاز طبیعی در کنار کمبود سرمایه و تکنولوژی در بخش نفت و گاز، صادرات گاز ایران به اروپا رویایی بیش نخواهد بود.