بر پایه استانداردهای جهانی هواپیما با سن بیش از 20 سال فرسوده محسوب می‌شود و میانگین سن هواپیماها در ایران 25 سال است. بیش از نیمی از هواپیماهای تجاری ایران زمین‌گیر هستند و این خطر در کمین تعداد بیشتری از آنهاست.
شرکت‌های هواپیمایی ایران پیش از امضای توافق هسته‌ای در سال ۹۴ در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های خود در عمر خود قرار داشتند و اکنون دوباره در شرایطی مشابه و چه بسا وخیم‌تر قرار دارند.
نایب رئیس هیئت مدیره انجمن شرکت‌های هواپیمایی و مدیرعامل شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی دوشنبه ۱۵ آذر به ایرنا گفت، اکنون بیش از نیمی از هواپیماهای ایران "به دلیل نبود قطعات به خصوص موتور" زمین‌گیر هستند.
علیرضا برخور در این باره گفته است: «اکنون بیش از ۱۷۰ فروند از هواپیماهای موجود به دلیل نبود منابع مالی لازم و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها برای تامین قطعات مورد نیاز غیر فعال هستند.»
ایران پس از توافق هسته‌ای با شش قدرت جهانی و اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با دو شرکت هواپیماسازی آمریکایی و اروپائی بوئینگ و ایرباس و شرکت ایتالیایی فرانسوی "ای‌تی‌آر" برای دریافت ۲۰۰ فروند هواپیمای مسافربری قرارداد بست.
زمین‌گیری نیمی از هواپیماهای برجامی
از این هواپیماها سه فروند ایرباس و ۱۳ فروند "ای‌تی‌آر" وارد ایران شدند و دریافت بقیه هواپیماها پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در اردیبهشت ۱۳۹۷ و اعمال مجدد تحریم‌ها متوقف شد.
مدیرعامل شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی (ایران‌ایر) اسفند ماه سال پیش گفته بود از هواپیماهای برجامی هم فقط هفت یا هشت فروند فعال هستند و بقیه به علت تامین نشدن قطعات لازم زمین‌گیر شده‌اند.
او همچنین گفته است که شرکت ایران‌ایر توان پرداخت قسط هواپیماهای برجامی که ۳۳۰ میلیارد تومان می‌شود را ندارد. ظاهرا همین مسئله و تحریم‌های آمریکا مانع چکاپ هواپیماها و تعویض به‌موقع برخی قطعات آنها بوده است.
بحث زمین‌گیر بودن بیش از نیمی از هواپیماهای مسافربری ایران پیش از توافق هسته‌ای و پس از آن نیز مطرح بوده است؛ دوره اجرای توافق کوتاه‌تر از آن بود که به احیای قابل اعتنای ناوگانی برسد که وضعیت بحرانی آن به سالیان قبل بازمی‌گردد.
شادمهر کاظم‌زاده، رئیس کمیته حمل و نقل کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی اسفند ۹۷ گفته بود: «بر اساس آمارها از حدود ۲۶۰ هواپیمای موجود در آشیانه ایرلاین‌ها، تنها حدود ۱۵۰ فروند فعال هستند.»
اظهارات مسئولان در مورد تعداد هواپیماهای زمین‌گیر و فعال در ایران با هم اختلاف دارند اما خوش‌بینانه‌ترین آمارها هم از وخامت اوضاع خبر می‌دهند.
یکی از مهم‌ترین علت‌های این اوضاع وخیم مشکلات انباشته شده از دهه‌ها قبل است که سوءمدیریت و ناکارآمدی آنها را تشدید می‌کند.
هواپیماهای کهنسال‌تر از سن فرسودگی
روزنامه دنیای اقتصاد اواخر مهرماه امسال در تحلیلی زیر عنوان "ناوگان هوایی در یک قدمی توقف" به بررسی وضعیت شرکت‌های هواپیمایی و معضلات آنها از جمله کمبود نقدینگی برای خرید قطعات پرداخت.
بنابر این گزارش آرمان بیات، کارشناس صنعت هوانوردی تعداد هواپیماهای فعال در ایران را ۱۴۸ فروند عنوان کرده و می‌گوید میانگین سنی این هواپیماها با در نظر گرفتن هواپیماهای برجامی ۲۴ تا ۲۵ سال و بدون لحاظ آنها ۲۷ تا ۲۸ سال است.
مطابق استانداردهای بین‌المللی هواپیماهای با سن بیش از ۲۰ سال فرسوده به شمار می‌روند و استفاده از آنها پس از دو دهه بسیار پرهزینه است و جز در موارد خاص توجیه اقتصادی ندارد.
یکی از پیامدهای فرسودگی ناوگان هواپیمایی ایران بروز بیش از حد معمول نقص فنی و نیاز به تعمیر و تعویض قطعات است که پروازها را با تاخیر زیاد مواجه می‌کند که در کنار نارضایتی مسافران هزینه شرکت‌ها را افزایش می‌دهد.
دنیای اقتصاد به نقل از یونس دقیق‌کیا، رئیس انجمن شرکت‌های هواپیمایی نوشته میزان بهره‌وری عملیاتی هواپیماها یا میانگین تعداد روزهای فعال بودن آنها در ماه در ایران حدود ۱۶ روز است در حالی که متوسط این میزان در دنیا بالای ۲۶ تا ۲۷ روز و برای شرکت‌های به‌روز و کم‌هزینه‌تر نزدیک به ۲۹ روز در ماه است.
"تنفس مصنوعی" برای بیمار در حال مرگ
این وضعیت باعث زیان‌ده بودن اغلب شرکت‌های هواپیمایی داخلی شده که حتی با وجود کمک‌های دولتی و سوخت ارزان‌تر به نسبت شرکت‌های خارجی در آستانه ورشکستگی قرار دارند و به گفته علیرضا برخور با "تنفس مصنوعی" زنده نگه داشته شده‌اند.
مدیرعامل ایران‌ایر چندی پیش گفته بود زیان‌های انباشته این شرکت معادل ۸۰۰ میلیون دلار بدهی ارزی و حدود سه هزار میلیارد تومان بدهی ریالی است.
شرکت‌های هواپیمایی ایرانی در دهه‌های گذشته از طریق دور زدن تحریم‌ها یا با ترفندهای اغلب پرهزینه در مواردی موفق به خرید هواپیماهای دست دوم با عمر چند ساله شده‌اند، اما این کار نه قابل تداوم و مطمئن است و نه معضل ناوگان فرسوده هواپیمایی را به طور کامل برطرف می‌کند.
با توجه به توقف دور هفتم مذاکرات احیای برجام در وین در روز جمعه، که نخستین دور از گفت‌وگوها با حضور تیم مذاکره‌کننده دولت ابراهیم رئیسی بود چشم‌انداز دستیابی با توافق و لغو تحریم‌ها چندان روشن نیست.
به این ترتیب اگر در مناسبات ایران با کشورهای غربی، به خصوص با آمریکا تحول مثبتی رخ ندهد یا این کار به درازا بکشد، تعداد هواپیماهای زمین‌گیر ایران مدام افزایش می‌یابد و دیگر با "تنفس مصنوعی" هم نمی‌شود این ناوگان را زنده نگه داشت.