پس از حمله مرگبار اخیر در کشمیر تحت کنترل هند، و تعلیق یک معاهده حیاتی درباره تقسیم آب شش رودخانه در حوضه سند میان دو کشور، این پرسش ذهن بسیاری را درگیر کرده که آیا هند واقعا می‌تواند جریان آب این رودخانه‌ها را به پاکستان متوقف کند یا نه.
معاهده آب‌های رود سند که در سال ۱۹۶۰ میان دو کشور امضا شد، به رغم دو جنگ میان رقبای هسته‌ای همچنان برقرار ماند و نمونه‌ای موفق از مدیریت منابع آبی فرامرزی به شمار می‌رفت.
تعلیق این معاهده بخشی از اقدامات تنبیهی هند علیه پاکستان است؛ ددهلی اسلام‌آباد را به پشتیبانی از تروریسم فرامرزی متهم می‌کند، اتهامی که پاکستان قاطعانه رد کرده است. در پاسخ، اسلام‌آباد نیز با اقدامات متقابل واکنش نشان داده و هشدار داده که قطع جریان آب از سوی هند «به‌منزله اقدام جنگی تلقی خواهد شد».
بر پایه این معاهده، سه رودخانه شرقیِ حوضه سند – راوی، بیاس و ستلج – به هند واگذار شد، و در مقابل، ۸۰ درصد از جریان آب سه رودخانه غربی – سند، جهلم و چناب – به پاکستان اختصاص یافت.
این معاهده پس از بیش از یک دهه مذاکره، در پی اختلافات عمیق هند و پاکستان بر سر نحوه تقسیم آب رود سند و شاخابه‌های آن پس از جدایی دو کشور در سال ۱۹۴۷، به امضا رسید.
در گذشته هم اختلافات شدیدی به‌وجود آمده بود، زیرا پاکستان به برخی پروژه‌های زیرساختی و نیروگاه‌های برق‌آبی هند اعتراض کرده و بر این باور است که این طرح‌ها موجب کاهش جریان آب رودخانه‌ها و نقض معاهده خواهند شد. بیش از ۸۰ درصد کشاورزی پاکستان و نزدیک به یک‌سوم از تولید برق‌آبی این کشور به منابع آبی حوضه سند وابسته است.
هند با استناد به تغییر نیازها - از کشاورزی و آب آشامیدنی گرفته تا تولید برق‌آبی - که تحت‌تأثیر عواملی همچون تغییرات اقلیمی قرار گرفته‌اند، مدتی‌ست که خواهان بازنگری و اصلاح این معاهده شده است.
در سال‌های گذشته، پاکستان و هند هرکدام مسیرهای حقوقی رقابتی خود را در چارچوب معاهده‌ای که بانک جهانی میانجی آن بوده، دنبال کرده‌اند.
اما این نخستین بار است که یکی از طرفین معاهده را به حالت تعلیق درآورده است. نکته مهم این است که این اقدام از سوی هند انجام شده، کشوری که در بالادست رود سند قرار دارد و به همین دلیل از مزیت جغرافیایی برخوردار است.
اما این تعلیق در عمل چه پیامدی دارد؟ آیا هند می‌تواند آب‌های حوضه سند را مهار یا منحرف کند و پاکستان را از شریان حیاتی‌اش محروم سازد؟ و اصلاً آیا توان چنین کاری را دارد؟
به گفته کارشناسان، در فصل‌های پرآب، هند عملاً نمی‌تواند ده‌ها میلیارد متر مکعب آب از رودهای غربی را مهار کند، زیرا نه زیرساخت‌های عظیم ذخیره‌سازی دارد و نه شبکه‌ای گسترده از کانال‌ها که بتواند این حجم عظیم آب را منحرف کند.
هیمانشو تاکر، کارشناس منابع آبی منطقه‌ای از شبکه سدها، رودخانه‌ها و مردم جنوب آسیا، می‌گوید: «زیرساخت‌های هند عمدتاً نیروگاه‌های برق‌آبی از نوع جریان مستقیم‌اند که نیازی به ذخیره‌سازی گسترده ندارند.»
نیروگاه‌های برقِ آبی جریان مستقیم با تکیه بر نیروی آب جاری، توربین‌ها را به حرکت درمی‌آورند و برق تولید می‌کنند، بی‌آنکه نیاز به ذخیره‌سازی گسترده آب داشته باشند.
کارشناسان هندی می‌گویند که زیرساخت‌های ناکافی مانع از استفاده کامل هند از سهم ۲۰ درصدی‌اش از آب‌های جهلم، چناب و سند طبق معاهده شده است؛ موضوعی که به‌گفته آن‌ها، دلیل اصلی هند برای ساخت سدها و سازه‌های ذخیره‌ساز است، اما پاکستان آن را خلاف معاهده می‌داند و با آن مخالفت می‌کند.
کارشناسان می‌گویند هند اکنون می‌تواند بدون اطلاع‌رسانی به پاکستان، زیرساخت‌های موجود را تغییر دهد یا سازه‌های جدیدی بسازد تا حجم بیشتری از آب را نگه دارد یا منحرف کند.
آقای تاکار می‌گوید: «برخلاف گذشته، هند دیگر ملزم نخواهد بود اطلاعات فنی پروژه‌هایش را با پاکستان به اشتراک بگذارد.»
اما چالش‌هایی مانند زمین‌ناهموار و مخالفت‌های داخلی نسبت به برخی پروژه‌ها در هند باعث شده‌اند که روند ساخت زیرساخت‌های آبی در حوضه سند با سرعت کافی پیش نرود.
پس از حمله شبه‌نظامیان در سال ۲۰۱۶ در کشمیر تحت اداره هند، مقام‌های وزارت منابع آبی هند به بی‌بی‌سی گفته بودند که ساخت چندین سد و پروژه‌های ذخیره‌سازی آب در حوضه رود سند را با شتاب بیشتری پیش خواهند برد.
اطلاعات رسمی‌ای درباره وضعیت این پروژه‌ها در دست نیست، اما منابعی می‌گویند که روند پیشرفت آن‌ها چندان قابل توجه نبوده است.
برخی کارشناسان بر این باورند که اگر هند با تکیه بر زیرساخت‌های کنونی یا آن‌چه در آینده ممکن است ایجاد کند، جریان آب را مهار کند، پاکستان در فصل خشک، که کم‌آبی به اوج می‌رسد، بیشترین آسیب را احساس خواهد کرد.
حسن ف. خان، دانشیار سیاست محیط زیست شهری و مطالعات زیست‌محیطی در دانشگاه تافتس، در روزنامه «داون» نوشته است: «نگرانی اصلی زمانی است که فصل خشک فرا می‌رسد؛ زمانی که جریان آب در سراسر حوضه کاهش می‌یابد، ظرفیت ذخیره‌سازی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و زمان‌بندی، نقشی حیاتی و تعیین‌کننده خواهد داشت.»
«در چنین شرایطی است که نبود چارچوب‌های الزام‌آور معاهده ممکن است تأثیر خود را با شدت بیشتری نشان دهد.»
بر اساس معاهده، هند موظف است داده‌های هیدرولوژیکی (آب‌شناسی) را با پاکستان به اشتراک بگذارد؛ داده‌هایی که برای پیش‌بینی سیلاب و برنامه‌ریزی برای آبیاری، تولید برق‌آبی و تأمین آب آشامیدنی از اهمیت حیاتی برخوردارند.
پرادیپ کومار ساکسِنا، کمیسر پیشین هند در معاهده سند که بیش از شش سال در این سمت فعالیت داشت، به خبرگزاری «پرس تراست آو ایندیا» گفت که هند اکنون می‌تواند از ارائه داده‌های مربوط به سیلاب‌ها به پاکستان خودداری کند.
فصل باران‌های موسمی که از ژوئن آغاز می‌شود و تا سپتامبر ادامه دارد، معمولاً موجب جاری شدن سیلاب‌های ویرانگر در این منطقه می‌شود؛ اما، مقام‌های پاکستانی مدعی‌اند هند پیش از این نیز تنها اطلاعات هیدرولوژیکی بسیار محدودی را در اختیار آن‌ها قرار می‌داده است.
شیراز میمون، کمیسر معاون پیشین معاهده آب‌های سند در پاکستان، به بی‌بی‌سی اردو گفته است: «هند حتی پیش از اعلام تصمیم اخیر خود، تنها نزدیک به ۴۰ درصد از اطلاعات لازم را در اختیار ما می‌گذاشت.»
مسئله دیگری که هر بار در تنش‌های آبی منطقه مطرح می‌شود این است که آیا کشور بالادست می‌تواند از آب به عنوان «سلاح» علیه کشور پایین‌دست استفاده کند؟
به چنین اقدامی معمولاً «بمب آبی» گفته می‌شود؛ کشور بالادست می‌تواند به‌طور موقت جلوی جریان آب را بگیرد و سپس ناگهان و بدون هشدار آب ذخیره‌شده را رها کند. چنین اقدامی در مناطق پایین‌دست ویرانی گسترده‌ای به بار می‌آورد.
آیا هند می‌تواند چنین کاری انجام دهد؟
کارشناسان می‌گویند هند در وهله اول با خطر سیل در خاک خود مواجه می‌شود، زیرا سدهایش فاصله زیادی با مرز پاکستان دارند. اما، اکنون می‌تواند بدون هشدار قبلی رسوبات و گل و لای موجود در سدها و مخازنش را تخلیه کند و چنین اقدامی ممکن است در پاکستان و پایین‌دست خساراتی به‌جا بگذارد.
رودهای هیمالیایی مانند سند، مقدار زیادی رسوب حمل می‌کنند که به‌سرعت در سدها و بندها ته‌نشین می‌شوند. تخلیه ناگهانی این رسوبات می‌تواند آسیب‌های چشم‌گیری به مناطق پایین‌دست وارد کند.
اما موضوع ابعاد وسیع‌تری دارد: هند خود در حوضه رودخانه براهماپوترا در پایین‌دست چین قرار دارد، و رود سند نیز از تبت سرچشمه می‌گیرد.
در سال ۲۰۱۶، پس از آن‌که هند در واکنش به حمله شبه‌نظامیان در کشمیر تحت‌اداره هند هشدار داد «خون و آب نمی‌توانند همزمان جاری باشند»، چین به‌عنوان بخشی از یک پروژه برق‌آبی، یکی از شاخابه‌های یارلونگ تسانگپو را – که در شمال‌شرق هند به رود براهماپوترا تبدیل می‌شود – مسدود کرد.
چین پس از ساخت چندین نیروگاه برق‌آبی در تبت، اکنون مجوز ساخت بزرگ‌ترین سد جهان را در بخش‌های پایین‌دست یارلونگ تسانگپو صادر کرده است.
پکن می‌گوید تأثیر زیست‌محیطی این پروژه ناچیز است، اما هند نگران است که این سد کنترل قابل‌توجهی بر جریان رودخانه در اختیار چین بگذارد.