توافق هسته‌ای احتمالی میان ایران و آمریکا می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد ایران داشته باشد. این تأثیرات شامل بخش‌های مختلفی از جمله بازار ارز، سرمایه‌گذاری خارجی، تجارت بین‌المللی و وضعیت معیشتی مردم می‌شود. در این گزارش، به بررسی این تأثیرات پرداخته و نظرات دکتر مرتضی افقه، اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، را در این زمینه بیان می‌کنیم.
تأثیر بر بازار ارز
یکی از نخستین واکنش‌های اقتصادی به توافق هسته‌ای، تغییرات در بازار ارز خواهد بود. دکتر افقه معتقد است که در صورت حصول توافق، نرخ ارز کاهش نسبی خواهد داشت و ممکن است به صورت شوک تا ۹۰ هزار تومان کاهش یابد، اما پس از مدتی در کانال ۹۰ هزار تومان به توازن می‌رسد. وی همچنین تأکید می‌کند که در صورت عدم توافق، نرخ دلار ممکن است به ۱۰۰ هزار تومان برسد. سرمایه‌گذاری خارجی و تجارت بین‌المللی رفع تحریم‌ها می‌تواند زمینه‌ساز ورود سرمایه‌گذاری خارجی و تسهیل تجارت بین‌المللی شود. با این حال، دکتر افقه هشدار می‌دهد که اقتصاد ایران با مشکلات ساختاری مواجه است و حتی با رفع تحریم‌ها، نباید انتظار معجزه داشت. وی بر لزوم اصلاحات ساختاری و برنامه‌ریزی دقیق برای بهره‌برداری از فرصت‌های پساتحریمی تأکید دارد.
بودجه و سیاست‌های مالی
بودجه سال ۱۴۰۴ با فرض ادامه تحریم‌ها تدوین شده است. دکتر افقه معتقد است که اقتصاد کشور توان ادامه دادن در شرایط تحریمی را ندارد و در صورت حصول توافق، تغییرات اساسی در بودجه ضروری خواهد بود. وی همچنین به فشارهای اقتصادی ناشی از حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی و افزایش مالیات‌ها اشاره می‌کند.
معیشت مردم و تورم
دکتر افقه با اشاره به تورم‌های بالای ۴۰ درصد در هفت سال گذشته، تأکید می‌کند که طبقات کم‌درآمد زیر فشار این تورم‌ها له شده‌اند. وی حذف ارز ترجیحی را به صلاح نمی‌داند و بر لزوم حمایت از اقشار ضعیف جامعه تأکید دارد. توافق هسته‌ای می‌تواند فرصتی برای بهبود شرایط اقتصادی ایران فراهم کند، اما بدون اصلاحات ساختاری و برنامه‌ریزی دقیق، نمی‌توان انتظار تغییرات اساسی داشت. نظرات دکتر مرتضی افقه نشان می‌دهد که علاوه بر رفع تحریم‌ها، مدیریت صحیح داخلی و اصلاح ساختارهای اقتصادی برای دستیابی به رشد پایدار ضروری است.
تجربه برجام و درس‌هایی برای آینده
تجربه توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ یکی از مهم‌ترین رویدادهای اقتصادی و سیاسی ایران در دهه اخیر بود. پس از اجرایی شدن برجام، صادرات نفت ایران به سرعت افزایش یافت و دسترسی به منابع مالی بلوکه‌شده فراهم شد. همچنین، چندین شرکت بزرگ اروپایی نظیر توتال، ایرباس و پژو قراردادهایی با ایران امضا کردند. با این حال، دکتر مرتضی افقه در تحلیل تجربه برجام تأکید دارد که اثرات اقتصادی آن کوتاه‌مدت و مقطعی بود، زیرا به علت نبود اصلاح ساختاری در اقتصاد ایران و وابستگی شدید به درآمدهای نفتی، نتوانست تحولی پایدار ایجاد کند. وی هشدار می‌دهد که در توافق احتمالی جدید نیز اگر دولت صرفاً به ورود دلار اکتفا کند و به اصلاح نظام بانکی، مالیاتی و تولید توجه نکند، همان مسیر تکرار خواهد شد.
تأثیر توافق بر صنعت نفت و گاز
یکی از حوزه‌هایی که از توافق احتمالی بیشترین بهره را می‌برد، صنعت نفت و گاز است. طبق برآوردها، ایران با ظرفیت تولید روزانه بیش از ۳.۸ میلیون بشکه نفت خام، می‌تواند در کوتاه‌مدت صادرات خود را به بیش از ۲.۵ میلیون بشکه در روز برساند. دکتر افقه با اشاره به این ظرفیت، می‌گوید: «درآمد نفتی می‌تواند فرصتی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها باشد، اما اگر همچنان صرف هزینه‌های جاری و بودجه‌ای شود، تنها باعث افزایش نقدینگی و تورم خواهد شد.»
او توصیه می‌کند که منابع حاصل از رفع تحریم‌ها به سمت توسعه صنایع پایین‌دستی، انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود بهره‌وری تولید سوق داده شوند.
نقش ایرانیان خارج از کشور در توسعه اقتصادی
در صورت توافق و بهبود روابط بین‌المللی، بستر مناسبی برای جذب سرمایه‌گذاری ایرانیان خارج از کشور نیز فراهم خواهد شد. تخمین زده می‌شود که دارایی ایرانیان خارج از کشور بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلیارد دلار باشد. دکتر افقه معتقد است که اعتمادسازی و ثبات سیاست‌های داخلی پیش‌نیاز جذب این سرمایه‌هاست. او می‌گوید: «سرمایه‌گذار ایرانی خارج‌نشین بیش از هر چیز نیاز به تضمین امنیت سرمایه و شفافیت دارد. این کار با بخشنامه‌های متناقض، ریسک مصادره و ناپایداری در قوانین ممکن نیست.»
بازتاب روانی توافق در بازارهای داخلی
تأثیر روانی توافق نیز یکی از عوامل مهم در بهبود وضعیت اقتصادی است. تجربه برجام نشان داد که حتی قبل از اجرایی شدن توافق، بازار ارز، طلا، بورس و حتی مسکن واکنش نشان دادند. این بار نیز انتظار می‌رود که خبر توافق باعث کاهش انتظارات تورمی، تقویت ریال و رشد شاخص بورس شود. اما دکتر افقه هشدار می‌دهد که «اثر روانی کوتاه‌مدت است و اگر با سیاست‌گذاری اصولی همراه نشود، به سرعت جای خود را به بی‌اعتمادی می‌دهد. بازارها هوشمند شده‌اند و تنها به خبرها بسنده نمی‌کنند.»
دیدگاه سایر اقتصاددان‌ها
در کنار دکتر افقه، دیگر اقتصاددانان نیز بر اهمیت اصلاحات در کنار توافق تأکید دارند. مثلاً دکتر تیمور رحمانی بر این باور است که “توافق لازم اما ناکافی” است. به عقیده او، اگر دولت با آزادسازی نرخ‌ها، اصلاح نظام یارانه‌ای و ایجاد رقابت واقعی در اقتصاد همراه نشود، رشد پایدار ممکن نخواهد بود. همچنین دکتر حسین راغفر، از منتقدان سیاست‌های اقتصادی دولت، تأکید می‌کند که توافق نباید بهانه‌ای برای بازتولید فساد نفتی شود. او می‌گوید: «اگر باز هم منابع ارزی در اختیار گروه‌های خاص قرار گیرد، نابرابری و فقر بیشتر خواهد شد.»
جمع‌بندی نهایی
توافق هسته‌ای ایران و آمریکا می‌تواند نقطه عطفی برای اقتصاد ایران باشد؛ از کاهش نرخ ارز و کنترل تورم گرفته تا گشایش در تجارت خارجی و جذب سرمایه‌گذاری. با این حال، کارشناسانی چون دکتر مرتضی افقه هشدار می‌دهند که بدون تغییرات اساسی در ساختار اقتصاد، مدیریت شفاف، برنامه‌ریزی دقیق و استفاده بهینه از فرصت‌ها، توافق تنها یک مسکن موقت خواهد بود.
به بیان دیگر، توافق می‌تواند «در» را باز کند، اما «رفتن به مسیر توسعه» نیازمند عزم داخلی، اجماع سیاسی، و اصلاح سیاست‌های اقتصادی است. اگر چنین شود، ایران می‌تواند به جایگاهی قابل اتکا در اقتصاد منطقه و جهان دست یابد./ آرمان امروز