سال 1403 در حالی به پایان رسید که بحران انرژی در کشور به نقطه بحرانی جدیدی رسید. پس از گسترش بحران در بخش‌های گاز طبیعی و برق، اکنون بحران در بخش بنزین نیز نمود پیدا کرده است.
بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهند که در ایام نوروز ۱۴۰۴، مصرف روزانه بنزین به طرز چشمگیری افزایش یافته است.
بر اساس آمارهای منتشرشده، متوسط مصرف روزانه بنزین در کشور از مرز ۱۳۰ میلیون لیتر عبور کرده و در برخی روزها مانند ۲۹ اسفند ۱۴۰۳، مصرف به رکورد بی‌سابقه ۱۶۴ میلیون لیتر در روز رسیده است.
این میزان مصرف نسبت به سال‌های گذشته، بسته به بازه زمانی و شرایط خاص هر دوره، افزایشی بین ۸ تا ۲۰ درصد را نشان می‌دهد.
ظرفیت فعلی تولید بنزین در کشور
در حال حاضر، ظرفیت تولید بنزین در کشور حدود ۱۲۰ میلیون لیتر در روز است. ادعا می شود که این افزایش در تولید ناشی از بهبود بهره‌وری در پالایشگاه‌ها و افزایش تولید در نیمه دوم سال ۱۴۰۳ است. ایران دارای ۱۰ پالایشگاه اصلی است که مجموعاً قادر به فرآوری بیش از ۲.۴ میلیون بشکه نفت خام در روز هستند.
پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس که روزانه حدود ۴۵ میلیون لیتر بنزین تولید می‌کنند، حدود ۳۸ درصد از کل تولید بنزین کشور را به خود اختصاص داده‌اند. این ظرفیت تولید با توجه به رشد چشمگیر مصرف بنزین در کشور، نه تنها برای پاسخگویی به تقاضا کافی نیست، بلکه ناترازی میان تولید و مصرف را تشدید کرده است.
تأثیر خودروهای تولید داخل بر بحران بنزین
یکی از مهم‌ترین عواملی که به شدت به بحران بنزین در ایران دامن زده، کیفیت پایین خودروهای تولید داخلی است.
یک کارشناس انرژی به این نکته اشاره می‌کند که از سال ۱۳۹۰ تا پایان سال گذشته، خودروسازان داخلی حدود ۱۵ میلیون دستگاه خودرو با راندمان پایین تولید کرده‌اند. این خودروها، به همراه خودروهای وارداتی، سهم بسزایی در افزایش مصرف روزانه بنزین دارند. در نتیجه، متوسط مصرف روزانه بنزین کشور به حدود ۱۳۰ میلیون لیتر رسیده است.
این وضعیت در حالی است که تولید بنزین پایه در پالایشگاه‌ها محدود به حدود ۱۰۰ میلیون لیتر است. برای جبران این کسری، دولت مجبور به افزودن ۲۰ میلیون لیتر مواد افزودنی به بنزین است که ماده غیراستاندارد و سرطان‌زای «ام‌تی‌بی‌ای» یکی از آنهاست.
این کارشناس هشدار می‌دهد که افزایش غلظت این مواد شیمیایی در بنزین می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای سلامت عمومی داشته باشد.
باید توجه داشت که آخرین پالایشگاه ایران شش سال پیش راه‌اندازی شد و ساخت پالایشگاه‌های جدید به منابع مالی و زمان زیادی نیاز دارد. بنابراین، برای حل مشکل ناترازی بنزین، به نظر می‌رسد که تنها راه‌حل افزایش واردات بنزین باشد که خود، بار مالی سنگینی به دوش دولت خواهد گذاشت و نهایتاً منجر به افزایش قیمت آن خواهد شد.
چالش‌های دولت پزشکیان در حل بحران بنزین
دولت پزشکیان در شرایطی به قدرت رسیده که کشور با مشکلات اقتصادی و سیاسی عدیده‌ای روبه‌رو است. تداوم تورم و کاهش ارزش ریال در مقابل دلار، موجب کاهش امید به بهبود وضعیت اقتصادی شده است. این در حالی است که در سطح بین‌المللی، تحریم‌ها و سیاست خارجی تنش‌آفرین، همراه با نامشخص بودن آینده مذاکرات ایران و آمریکا، مشکلات فعلی کشور را تشدید کرده است.
سیامک جوادی، مدرس دانشگاه معتقد است که بحران بنزین باید به‌طور گسترده‌تر در چارچوب بحران بزرگ‌تر انرژی کشور در نظر گرفته شود. به گفته او، مشکلات اساسی مانند عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، توان پایین پالایشگاه‌ها و ضعف در تأمین منابع ارزی برای واردات بنزین، راه‌حل‌های مؤثری برای حل این بحران در اختیار دولت نمی‌گذارد.
در این راستا، جوادی اشاره می‌کند که از آنجا که صنعت خودروسازی ایران خودروهایی با مصرف سوخت بالا تولید می‌کند و ناوگان حمل‌ونقل عمومی نیز به همین مشکل دچار است، به سادگی نمی‌توان به کاهش مصرف سوخت امید بست. قاچاق روزانه ۱۲ میلیون لیتر بنزین نیز مشکلات زیادی ایجاد کرده که در این فرآیند رانت و فساد نقش مهمی دارند و مبارزه با آن در شرایط کنونی کشور بسیار دشوار است.
احتمال افزایش قیمت بنزین
یکی از مسائل دائماً مطرح‌شده در مورد بحران بنزین، احتمال افزایش قیمت‌هاست. در حال حاضر، قیمت بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان و بنزین آزاد ۳۰۰۰ تومان است، در حالی که بنزین سوپر با نرخ ۳۵۰۰ تومان عرضه می‌شود.
شایعاتی درباره سه‌نرخی شدن بنزین یا افزایش قیمت‌ها وجود دارد اما دولت بارها اعلام کرده که در سال جاری برنامه‌ای برای افزایش قیمت‌ها ندارد. با این حال، ناترازی تولید و مصرف، هزینه بالای یارانه سوخت (که حدود ۸۰ میلیارد دلار در سال برآورد شده است) و احتمال آزادسازی واردات بنزین توسط بخش خصوصی، گمانه‌زنی‌هایی درباره تغییرات قیمتی در آینده را تقویت می‌کند.
تجربه سال ۱۳۹۸ و اعتراضات شدید ناشی از افزایش ناگهانی قیمت‌ها، باعث شده که دولت در اتخاذ تصمیمات اقتصادی محتاط تر عمل کند. اما فشارهای اقتصادی ناشی از کسری بودجه، تحریم‌ها و نیاز به درآمد بیشتر ممکن است درنهایت دولت را به سمت تصمیمات قیمتی جدید سوق دهد.
سهمیه‌بندی بنزین
در حال حاضر، سهمیه‌بندی بنزین برای خودروهای شخصی شامل ۶۰ لیتر در ماه با نرخ یارانه‌ای ۱۵۰۰ تومان و ۱۰۰ لیتر با نرخ آزاد ۳۰۰۰ تومان است. پیش‌تر سهمیه آزاد ۱۵۰ لیتر بود که اکنون کاهش یافته است.
طرح آزمایشی «بنزین برای همه» که در جزایر کیش و قشم اجرا شد نیز پیشنهاد می‌داد که به جای تخصیص سهمیه به خودروها، سهمیه به افراد تعلق گیرد. این طرح تاکنون به‌طور سراسری اجرا نشده است. علاوه بر این، گزارش‌هایی از کاهش سهمیه بنزین آزاد در مناطق مرزی به‌منظور کنترل قاچاق سوخت و بهینه‌سازی مصرف منتشر شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای حل بحران بنزین
برای مدیریت بحران بنزین، نیاز به اقدامات هدفمند و منسجم است. در صورت بهبود شرایط سیاسی و رفع تحریم‌ها، به‌کارگیری روش‌هایی مانند تعدیل تدریجی قیمت سوخت، توسعه زیرساخت‌های پالایشگاهی و ارتقای کیفیت خودروها می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات بنزین و کنترل مصرف کمک کند. این اقدامات باید به‌طور تدریجی و با برنامه‌ریزی دقیق انجام شوند تا از بروز اعتراضات اجتماعی جلوگیری شود.
یکی از گام‌های کلیدی در این راستا، کاهش فاصله بین قیمت داخلی و قیمت جهانی سوخت است که علاوه بر جلوگیری از قاچاق، می‌تواند منبعی جدید برای تأمین درآمد دولت باشد. از سوی دیگر، جایگزینی خودروهای فرسوده با مدل‌های کم‌مصرف و بهینه‌سازی سیستم حمل‌ونقل عمومی نیز می‌تواند به کاهش تقاضا برای بنزین کمک کند.
علاوه بر این، بازنگری در سیاست‌های یارانه‌ای و تخصیص بهینه منابع به پروژه‌های زیربنایی، می‌تواند موجب بهبود بهره‌وری و جلوگیری از هدررفت منابع شود.
نتیجه‌گیری
افزایش قابل توجه مصرف بنزین در نوروز ۱۴۰۴ نشان‌دهنده این است که بحران انرژی در کشور نه تنها حل نشده، بلکه ابعاد آن گسترده‌تر شده است. این وضعیت فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های تأمین و توزیع سوخت وارد کرده و لزوم اصلاح سیاست‌های تولید و مدیریت مصرف را بیش از پیش آشکار کرده است.
متأسفانه، هیچ راه‌حل کوتاه‌مدت یا میان‌مدت برای عبور از این بحران وجود ندارد. مبارزه با قاچاق سوخت نیازمند برخورد جدی با فساد است که در ساختار کشور به سختی ممکن است. علاوه بر این، جذب سرمایه‌گذاری خارجی به دلیل تحریم‌ها و قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF عملاً غیرممکن است.
در نتیجه، به نظر می‌رسد که دولت چاره‌ای جز افزایش قیمت بنزین و حذف یارانه‌های انرژی نخواهد داشت. این اقدام می‌تواند تبعات اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی به همراه داشته باشد.
در این شرایط، ادامه سیاست‌های موجود تنها به تشدید بحران منجر خواهد شد. بنابراین، دولت مسعود پزشکیان باید با اتخاذ تدابیر اصولی و برنامه‌ریزی مناسب، ضمن ایجاد زیرساخت‌های لازم برای افزایش ظرفیت تولید و قیمت بنزین، حمایت‌های لازم را برای اقشار کم‌درآمد در نظر بگیرد.
در غیر این صورت، بحران انرژی، به‌ویژه در بخش بنزین، ممکن است به بزرگ‌ترین چالش اجتماعی، سیاسی و امنیتی کشور تبدیل شود.