سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه روز گذشته در حالی میهمان کابل بود که تهران برای اولین بار بعد از به قدرت رسیدن مجدد طالبان و کنار زدن دولت «اشرف غنی» رئیسجمهوری پیشین افغانستان، مقام عالیرتبه دیپلماتیک خود را راهی این کشور میکرد تا از رهاورد آن، دو طرف دغدغههای خود را پیرامون موضوعات و مسائل اختلافی با یکدیگر درمیان بگذارند؛ سفری که میتوان آن را در مسیر ترسیم دقیق نقشهراه ایران برای رقابت و همکاری توأمان با کشورهای منطقه و همسایگان 15گانهاش ارزیابی کرد.
این نقشه که در آن مسعود پزشکیان، رئیسجمهوری بر عزم و برنامه دولتش برای توسعه همکاریها و تعاملات بینالمللی بویژه با کشورهای همسایه اصرار دارد، در جستوجوی هدفی غایی است که بر رعایت «گسترش همکاریهای دوجانبه و منطقهای»، «پرهیز از تشنج در روابط» و «تلاش برای رهایی منطقه از حضور نظامی بیگانگان» تأکید دارد. ثمربخشی این سیاست، مستلزم تحکیم و تقویت روابط از مسیر حل چالشهای مشترک و به اشتراک گذاشتن ظرفیتهای همکاری است. ترمیم و ایجاد پیوندهای نزدیک در افقی ترسیم میشود که تندادن کشورهای همسایه که به نقشههای دشمنان برای محدود کردن تعاملات بینالمللی با ایران را به هزینهای گزاف و زاید تبدیل میکند و دلیلی برای باقی ماندن در حصار آن باقی نمیگذارد؛ بلکه توان بهرهمندی از رابطه مستقل دوهمسایه را حائز اهمیت میکند.
حضور وزیر امور خارجه ایران در افغانستان ذیل چنین رویکردی انجام شده است؛ کشوری که واقعیات جاری در آن جایی برای نادیده گرفتن موضوعات اختلافی با تهران باقی نمیگذارد و ضرورت پرداختن به آنها را که از چالش تاریخی موج مهاجرت اتباع گرفته تا بحران آب و پرونده قاچاق و مسائل امنیتی را شامل میشود، دوچندان میکند. عراقچی متناظر با این موضوعات، دستورکار خود را در اولین سفرش به افغانستان تعریف کرد و با مقامهای بلندپایه حکومت سرپرستی افغانستان درباره آنها به گفتوگو نشست. او طرح جامع ساماندهی اتباع افغان را خواستار شد و همچنین با تأکید بر ضرورت حل و فصل اختلاف «حقابه هیرمند» تصریح کرد که دو طرف باید موضوع آب را به جای اختلاف به موضوع همکاری تبدیل کنند. عراقچی در سفر یکروزه خود با «ملامحمدحسن آخوند»، رئیسالوزرای حکومت سرپرستی افغانستان، «امیرخان متقی» سرپرست وزارت خارجه و «مولوی محمد یعقوب»، سرپرست وزارت دفاع حکومت این کشور دیدار کرد.
بازگشت مهاجرین
اولویت امارت اسلامی
وزیر امور خارجه در دیدار «امیرخان متقی» ایران و افغانستان را دو کشور دوست، برادر و مسلمان خواند که با وجود فراز و نشیبهای متعدد، ارتباطات تاریخی و فرهنگی بسیار عمیق با هم دارند. عراقچی با اشاره به اینکه ارتباطات اقتصادی، تجاری و سیاسی ۲ کشور در سطح بسیار خوبی قرار دارد، نسبت به گسترش هر چه بیشتر پیوندهای اقتصادی در راستای منافع ملی دو طرف ابراز امیدواری کرد و افزود: امیدواریم این روابط برادرانه هر روز مستحکمتر شود. امیرخان متقی هم ابراز امیدواری کرد که این دیدار بتواند «روابط دو کشور را ارتقا دهد.» امیرخان متقی با قدردانی از میزبانی سخاوتمندانه مردم ایران از مهاجرین و پناهجویان افغان در مدت پنج دهه، گفت که بازگشت مهاجرین در اولویتهای امارت اسلامی قرار دارد و کوشش میشود با توجه به بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی، این امر به صورت جدیتری پیگیری شود. متقی همچنین با اشاره به اهتمام افغانستان نسبت به مقوله امنیت بویژه امنیت مرز مشترک با ایران، بر تعهد حکومت سرپرست نسبت به اتخاذ همه تدابیر لازم جهت حراست از امنیت مرز و جلوگیری و مقابله با هرگونه شرارت و تروریسم که امنیت دو کشور را به مخاطره افکند، تأکید کرد.
دیدار با اعضای شورای علمای شیعه افغانستان و جمعی از زنان ایرانی مقیم افغانستان هم از دیگر برنامههای عراقچی در این سفر بود. عراقچی همچنین به سیاق سفرهای پیشین خود به کشورهای دیگر، از فرصت حضور یک روزه خود در کابل بهره برد و برای صرف چای در یکی از کافههای این شهر حضور یافت.
پرونده «مهاجران افغان»
محمدحسین رنجبران، مشاور وزیر امور خارجه ایران «مهاجران افغان» و «حقابه ایران از هیرمند» را دو موضوع مهمی خوانده که در گفتوگوهای عراقچی و امیرخان متقی مورد بحث و گفتوگو قرار گرفته است. موج گسترده مهاجرانی که افغانستان را پس از قدرتگیری دوباره طالبان در این کشور ترک کردند، به یکی از چالشهای جدی میان تهران و کابل تبدیل شده است.
هرچند این چالش تازه نیست و ایران از سالها قبل میزبان میلیونها نفر مهاجر و پناهنده پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1980 بوده است اما اوجگیری این بحران پس از آن بود که در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ و با خروج «اشرف غنی» از کابل، موج جدید مهاجرت مردمی آغاز شد که راهی مرزها شدند تا این بار نیز اصلیترین بار میزبانی را بر دوش دو همسایه جنوبی و غربی یعنی پاکستان و ایران بگذارند و به این ترتیب به آمار مهاجران این دو کشور بویژه ایران به طور چشمگیری بیفزایند. اینچنین بود که پزشکیان در آغاز کار دولت خود و در تبیین سیاستش در قبال این بحران از انسداد کامل مرزها، ساماندهی اتباع و مذاکره با کشورهای اروپایی برای پذیرش بخشی از مهاجرین سخن به میان آورده است. در همین چهارچوب نیز مقامهای ایران و افغانستان رایزنیهای مفصلی را برای مدیریت این موضوع به جریان انداختهاند؛ امری که به یکی از وجوه مهم گفتوگوهای روز گذشته وزیر امور خارجه در کابل تبدیل شد.
تحقق منافع آبی
«حقابه ایران از هیرمند» نیز یکی از موضوعاتی بود که انتظار میرفت در دستور کار رایزنیهای وزیر خارجه در کابل قرار گیرد. مقامهای افغانستان روز گذشته به عراقچی گفتند که تمام امکانات فنیشان را بسیج کرده که آبها به سمت ایران حرکت کند و هدر نرود. چالش «حقابه هیرمند» بیش از یک سده است که فارغ از اینکه چه کسی در افغانستان قدرت را در دست دارد، جای خود را در موضوعات مشترک تهران و کابل البته از نوع اختلافی حفظ کرده است؛ هیرمند رودخانهای است که از افغانستان سر چشمه میگیرد و آبادانی و زندگی مردم آن سوی مرز یعنی منطقه سیستان و بلوچستان ایران را به خود گره زده است.
انتظار میرفت که چندین دهه پیش با انعقاد قراردادی که میان حکومت سابق ایران و دولت وقت افغانستان در سال ۱۳۵۱ منعقد شد، راهی برای پایان این اختلاف پیدا شده باشد اما در دوره اول حاکمیت طالبان بر افغانستان (۱۳۷۵-۱۳۸۰) مسیر این رود به ایران بسته شد تا معلوم شود که این چالش همچنان ادامه دارد. وجود تعهدی که طالبان در دور جدید حکمرانی خود برای تأمین منافع آبی ایران اعلام کرده است، افتتاح فاز دوم سد کجکی که نه یک سد مخزنی بلکه سدی انحرافی با گنجایش آبگیری ۲٫۸ میلیارد مترمکعب روی رود هیرمند به شمار میرفت، مجدداً توافق تاریخی دو کشور را که در سال 1351 منعقد شده بود، از سوی طالبان زیر پا گذاشت. در همین چهارچوب دولت چهاردهم در روند پیگیری خواستههای کشور در چهارچوب معاهده 1351، رویکرد جدیدی را برای حل این چالش تاریخی در پیش گرفته که پیگیری همهجانبه، جدی و عملی مقامهای عالی ایران را تا تحقق کامل منافع کشور طلب میکند. از این منظر سفر عراقچی به کابل میتواند نقطه عطفی برای حل و فصل این مهم باشد.