بحث انتقال پایتخت ایران از تهران به شهری دیگر، به‌ویژه در ماه‌های اخیر، به‌طور جدی مطرح شده است. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، در دیدار با مجمع نمایندگان استان سمنان به مشکل کمبود آب و نابرابری منابع و مصارف در تهران اشاره کرده و پیشنهاد داده است که پایتخت به یک شهر ساحلی منتقل شود.
اگرچه طی دهه‌های گذشته طرح‌های مختلفی برای انتقال مراکز سیاسی، اداری و اقتصادی از تهران به سایر نقاط کشور مطرح شد، اما هیچ‌کدام از این طرح‌ها به طور جدی پیگیری نشد. با این حال، برای جلوگیری از رشد شتابان و گسترده تهران در دوره‌های پیش و پس از انقلاب اسلامی، اقدامات و سیاست‌های مختلفی اتخاذ و اجرا شده است که هدف اصلی آن‌ها تمرکززدایی در ابعاد صنعتی و اقتصادی بوده است.
پس از فتح تهران توسط آقا محمدخان قاجار، این شهر به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. انتخاب تهران به‌دلیل موقعیت استراتژیک آن در مرکز کشور و نزدیکی به مناطق مهم نظامی و سیاسی انجام شد.
بااین‌حال، در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، اوایل سال ۱۲۶۳ هجری شمسی به‌دلیل افزایش جمعیت و ضعف زیرساخت‌ها، مشکلاتی مانند کمبود آب، گسترش بی‌رویه بافت شهری و بروز بیماری‌های واگیر به معضلات جدی تبدیل شدند. این مسائل، ایده انتقال پایتخت را برای اولین بار به ذهن برخی از مشاوران و نزدیکان شاه رساند.
ناصرالدین‌شاه که از سفرهای اروپایی خود الگو گرفته بود، به فکر توسعه و اصلاح تهران افتاد. بااین‌حال، این برنامه‌ها هیچ‌گاه به انتقال پایتخت منجر نشد و تهران همچنان مرکز حکومت باقی ماند.
سیاست‌های مالیاتی دهه ۱۳۴۰
اولین اقدام عملی در خصوص تمرکززادیی از تهران و به نوعی انتقال پایتخت به دهه ۱۳۴۰ بازمی‌گردد. در این دوره، دولت معافیت‌های مالیاتی برای صنایعی که در استان‌های دیگر مستقر می‌شدند یا خارج از محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران قرار داشتند، در نظر گرفت. بر اساس این سیاست، این صنایع تا پنج سال از پرداخت مالیات معاف بودند.
معافیت تسهیلاتی مانند وام و اعتبار بانکی و تخصیص منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در مراکز غیرتهرانی از دیگر سیاست‌های اتخاذشده در این دوره بود.
ممنوعیت صنایع تولیدی در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران
پس از آن در سال ۱۳۴۶، هیئت وزیران مقرر کرد که در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران ایجاد صنایع تولیدی ممنوع شود و به جای آن، توسعه صنایع کوچک در قطب‌های تعیین‌شده مناطق کشور در اولویت قرار گیرد. این سیاست باعث رشد صنایع در شهرهایی مانند اراک، یزد، تبریز، اهواز، قزوین و مشهد شد.
ادامه سیاست‌های تمرکززدایی پس از انقلاب
پس از انقلاب، این سیاست‌ها ادامه یافت و در دهه ۱۳۶۰ قوانینی برای سوق دادن شرکت‌ها و شهرک‌های صنعتی به شهرهای کوچک و محروم در برنامه‌های توسعه پنج‌ساله تصویب شد.
برای نخستین بار در سال ۱۳۶۴ و همزمان با دویستمین سالگرد پایتختی تهران، بحث انتقال پایتخت مطرح شد. در سال ۱۳۶۸، مطالعاتی زیر نظر وزارت مسکن و شهرسازی انجام شد که چهار گزینه برای محل پایتخت جدید بررسی شد.
گزینه چهارم که انتقال پایتخت به خارج از شعاع ۲۰۰ کیلومتری بود، به‌عنوان جدی‌ترین گزینه مطرح شد. برآوردها نشان می‌داد که انتقال پایتخت بین ۱۵ تا ۲۵ سال زمان خواهد برد و جمعیت آن در سه فاز به ترتیب ۶۱۷ هزار نفر، یک میلیون و ۷۷ هزار نفر و در نهایت ۲ میلیون و ۹۵ هزار نفر خواهد بود.
در دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، بحث انتقال پایتخت با جدیت بیشتری مطرح شد. دولت و مجلس طرح‌هایی برای انتقال پایتخت اداری و سیاسی از تهران به شهرهای دیگر مانند سمنان و قزوین بررسی کردند. اما به‌دلیل هزینه‌های بسیار بالا و مشکلات زیرساختی، این ایده هرگز عملی نشد.
در دهه ۱۳۹۰ خورشیدی، با افزایش معضلات زیست‌محیطی و زیرساختی تهران، مانند آلودگی شدید هوا، تراکم بیش از حد جمعیت و خطر وقوع زلزله، مجلس شورای اسلامی طرحی برای مطالعه انتقال پایتخت ارائه کرد.
در سال ۱۳۹۲، شورای ساماندهی پایتخت با هدف بررسی امکان انتقال پایتخت تأسیس شد. در این طرح، شهرهایی مانند قم، سمنان و اصفهان به‌عنوان گزینه‌های اصلی برای انتقال پایتخت اداری مطرح شدند. بااین‌حال، این طرح نیز به‌دلیل کمبود بودجه و نبود اجماع سیاسی متوقف شد.
هزینه‌های اجرای طرح انتقال پایتخت
بررسی‌های انجام‌شده نشان داد که اجرای این طرح تنها در بخش نیروی انسانی نیازمند ۹۳۷.۵ میلیون دلار در سال است و اگر طرح در مدت ۲۵ سال اجرا شود، به ۲۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. این رقم معادل ۸ سال درآمد صادرات غیرنفتی کشور بود.
تغییر رویکرد به ساماندهی پایتخت
هزینه‌های بالا و دشواری‌های اجرای طرح انتقال پایتخت باعث شد که این ایده به طرح ساماندهی تهران تغییر یابد. دولت وقت ترجیح داد به جای انتقال پایتخت، تمرکز خود را بر ساماندهی وضعیت تهران معطوف کند.
این سابقه نشان می‌دهد که هرچند بحث انتقال پایتخت به‌عنوان راه‌حلی برای کاهش فشارهای اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی تهران مطرح بوده، اما موانع اقتصادی و مدیریتی همواره مانعی جدی برای تحقق آن بوده‌اند.
حالا پس از شش دهه بحث پیرامون انتقال پایتخت، بار دیگر این مسئله توسط دولت چهاردهم مطرح شده و باید منتظر ماند و دید آیا در روزهای پیش رو اطلاعات جدیدی از این مسئله مشخص می‌شود یا خیر./ فارس