رئیس مرکز امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور پس از گذشت چند ماه از اجرای طرح ضربتی خروج اتباع غیرمجاز از ایران اعلام می‌کند؛ بار دیگر تصمیمات جدیدی در این زمینه گرفته شده است.
براساس این تصمیمات جدید، «تردد، اسکان و اشتغال اتباع خارجی در مناطق ممنوعه خلاف قانون است.» نادر یاراحمدی دلیل اصلی این تصمیم را این مساله می‌‌‌داند که «برخی از استانهای ممنوعه برای ورود اتباع خارجی، تخطی کرده و اقدام به اشتغال اتباع به صورت غیرقانونی می‌کنند.» چرا که به گفته یاراحمدی، «در شرایطی عده‌‌‌ای را به عنوان آواره که یک تعریف حقوقی برای جنگ‌‌‌زدگان است پذیرفتیم و به آنها امکانات دادیم.
اما امروز اعلام می‌‌‌کنیم دیگر توان نداریم و زیرساخت‌‌‌های ما توان جذب بیشتر از این را ندارد.» حال باید دید در این شرایط، این طرح جدید چاره‌‌‌ساز می‌شود یا نه؟ اما پیش از آنکه در این گزارش به جزئیات این طرح جدید بپردازیم، باید به طرحهای ضربتی که چند سال گذشته بهویژه از شهریور ۱۴۰۲ تا شهریور امسال به منظور خروج اتباع غیرمجاز از ایران آغاز شده است، نگاهی بیندازیم.
اعلام خطر و بالاگرفتن تنش
چهل‌سال از موج وسیع مهاجرت افغانها به ایران می‌‌‌گذرد، اما در چند سال گذشته، بهویژه پس از بازگشت طالبان به افغانستان، زنگ خطر افزایش بی‌‌‌رویه اتباع افغان در ایران به صدا درآمده است. تاکنون طرحهای ضربتی متعددی در این زمینه اجرا شده که در نهایت به نتیجه مشخصی نرسیده‌‌‌اند. آخرین طرح‌‌‌ها همزمان با کشیدن دیوارهای مرزی از سال گذشته آغاز شد و می‌‌‌گویند تاکنون هم ادامه پیدا کرده است. برخی آمار، این مهاجران همسایه را حدود ۱۰ تا ۱۴میلیون نفر برآورد کرده‌‌‌اند؛ آماری که واکنش وزیر کشور دولت سیزدهم را در سال گذشته برانگیخت. احمد وحیدی در مصاحبه‌‌‌ای با رسانه‌‌‌ها اعلام کرد که «اتباع افغانستانی حاضر در ایران، حدود ۵میلیون نفر و به طور رسمی حتی کمتر است.»
این آمار اما نتوانست منتقدان حضور افغانها در ایران را آرام و قانع کند. در همان زمان برخی تنش‌‌‌ها بین ایرانیان و افغانستانیها مدام در شبکه‌‌‌های اجتماعی دست به دست می‌‌‌شد؛ به طوری که این موج به کارزارهای انتخابات ریاست‌جمهوری هم رسید و محمدباقر قالیباف در مناظره نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری اعلام کرد؛ همه آسیب‌‌‌های اجتماعی جدی ایران ریشه در شرق کشور دارد. این نامزد انتخابات با اشاره به تجربه کارش در نیروی انتظامی تاکید کرد: «باید در مرز پاکستان و افغانستان دیوارهای بزنیم که امنیت آنجا را تامین کنیم.»
پس از انتخابات و بر سر کار آمدن دولت چهاردهم بحث خروج افغانستانیها بار دیگر مطرح شد. فراجا و وزارت‌‌‌کشور به توافق رسیدند که گام‌‌‌های نهایی برای خروج اتباع غیرمجاز از ایران را بردارند. در همین زمینه اسکندر مومنی، وزیر کشور عنوان کرد: «باید با انسداد مرز، ورود اتباع بیگانه را متوقف کرد.» خط مرزی ایران–افغانستان از دهانه ذوالفقار در شمالی‌‌‌ترین نقطه تا ملک سیاه‌کوه، جنوبی‌‌‌ترین نقطه آن به طول ۹۴۵کیلومتر در کناره جاده ۹۹ ایران کشیده شده است و گفته می‌شود: «پروژه انسداد مرز شرقی کشور با استفاده از تجهیزات هوشمند پایش مرز، در حال تکمیل و پیگیری است.»
وعده‌‌‌ها و آمارها چه می‌‌‌گویند؟
سوال اینجاست که آیا تصمیماتی از این دست می‌‌‌تواند در کاهش مهاجرت غیرقانونی افغانستانیها از ایران موثر واقع شود؟ در حال حاضر به گفته مسوولان آمار دقیقی از تعداد حضور افغانستانیها در ایران وجود ندارد. در بسیاری از منابع که «دنیای‌اقتصاد» صحت آن را تایید یا رد نمی‌‌‌کند، آورده شده است در سال ۲۰۲۴، بیش از ۱۴میلیون پناهنده افغانستانی در ایران زندگی می‌‌‌کرده‌‌‌اند که فقط ۲میلیون نفر از آنها به عنوان مهاجر قانونی ثبت‌‌‌نام کرده‌‌‌اند و بقیه به صورت غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند. اکنون این میزان طبق گزارش کمیساریای سازمان ملل در امور پناهجویان، به ۲میلیون و ۸۰۰هزار مهاجر قانونی رسیده است. اگر مبنا را این آمار در نظر بگیریم، یعنی نزدیک به ۱۱میلیون و ۲۰۰هزار افغانستانی به صورت غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند. یکی از طرحهای خروج اتباع غیرمجاز افغان از سال گذشته کلید خورد و بار دیگر با تغییر دولت، شهریور امسال از سوی فراجا و وزارت کشور بر آن تاکید شد. حتی اسکندر مومنی، وزیر کشور، از راه‌اندازی سازمان ملی مهاجرت خبر داد.
در همین زمینه، مجلس شورای اسلامی طرحی را اعلام وصول کرد که خواهان کاهش ۱۰درصدی «اتباع بیگانه» در هر سال است. این طرح هنوز بررسی نشده و در این مدت هم بسیاری از کارشناسان نقد جدی بر آن داشتند. در همین مدت مانور قوی در زمینه کشیدن دیوار در مرزهای شرقی ایران داده شد. با این همه تلاش و برنامه‌‌‌های پراکنده و متعدد در زمینه خروج افغانها در ایران و اجرای طرح ضربتی باید دید که در حال حاضر براساس آمارها چه میزان افغانها از ایران خارج شدهاند. مساله اینجاست که در زمینه آمارهای خروج اتباع هم اخباری ضد و نقیض وجود دارد. به‌تازگی سازمان بین‌المللی مهاجرت، از زیرمجموعه‌‌‌های سازمان ملل می‌‌‌گوید: «در سال‌جاری ۱.۲میلیون پناهنده افغان فاقد سند اقامت در ایران و پاکستان، از گذرگاه‌‌‌های مرزی این دو کشور به کشور خود بازگشته یا اخراج شدهاند.» براساس این گزارش، همچنین ۱۰۰هزار افغان در سال‌جاری میلادی از طریق پروازهای هوایی به فرودگاه کابل، به وطن خود بازگشته‌‌‌اند. این گزارش، شمار افغان‌‌‌هایی را که در سال ۲۰۲۴ از ایران بازگشته‌‌‌اند ۱.۱میلیون نفر عنوان کرده و گفته است ۶۶درصد از آنها اخراج شدهاند. با این حال، نادر یاراحمدی در هفتادوپنجمین جلسه کمیته اجرایی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (اکسکام) در ژنو امسال اعلام کرده است که «تقریبا همه بار میزبانی از مهاجران افغانستانی بر دوش دولت و ملت ایران قرار گرفته است. برابر آمار منتشرشده سازمان بین‌المللی مهاجرت، موج ورود اتباع افغانی به ایران همچنان ادامه داشته و در شش‌‌‌ماه اول سال ۲۰۲۴ بیش از یک‌میلیون نفر از این اتباع در کشور ما ساکن شدهاند.» مساله اینجاست که رصد برخی از کارشناسان و پژوهشگران که در زمینه اتباع خارجی فعالیت می‌کنند، نشانگر این موضوع است: «بیش از ۹۰درصد کسانی که اخراج زوری می‌‌‌شوند، برمی‌‌‌گردند و منافع آن فقط به‌‌‌جیب قاچاقچیان انسان می‌رود.»
نیاز به ویزای گردشگری مازندران
با توجه به مباحث مطرح‌شده، به نظر می‌رسد همچنان نیاز به گرفتن تصمیمات جدید برای جلوگیری از حضور اتباع در ایران است. همان‌طور که گفتیم نادر یاراحمدی مناطق ممنوعه‌‌‌ای را اعلام کرده است که دیگر افغانها نمی‌‌‌توانند در آنها تردد کنند. البته با در نظر گرفتن این استثناها «گردشگران، سرمایه‌گذاران، دارندگان اقامت ویژه و رانندگان گذری (ترانزیت) دارای روادید و مجوز لازم، از شمول این مصوبات خارج هستند.» او فهرست شهرهایی را که اصلا نباید افغان‌‌‌هادر آنها حضور پیدا کنند اعلام می‌کند: «طبق این قانون استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان شمالی، گیلان، مازندران، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و همدان به طور کلی برای تردد و اسکان اتباع خارجی ممنوع بوده و برخی از مناطق استانهای دیگر نیز حسب مورد، جزو مناطق ممنوعه هستند.» یاراحمدی صراحتا می‌‌‌گوید: «اشتغال و اقامت اتباع خارجی و بهویژه افغانستانی حتی به صورت کوتاهمدت نیز در مازندران ممنوع است و اتباع اهل این کشور فقط با ویزای گردشگری می‌‌‌توانند به این خطه از شمال کشور سفر کنند و با توجه به اینکه مازندران برای برخی از اتباع بهویژه اتباع افغانستانی منطقه ممنوعه محسوب می‌شود، این اتباع با وجود اینکه می‌‌‌توانند در برخی استان‌‌‌ها به صورت قانونی حضور داشته باشند به هیچ وجه نمی‌‌‌توانند در مازندران به صورت قانونی هم به اشتغال بپردازند.»
او با بیان اینکه اتباع افغانستانی فقط می‌‌‌توانند با دریافت ویزای گردشگری به عنوان گردشگر به مازندران سفر کنند، می‌‌‌گوید: «هرگونه اشتغال به کار برای اتباع افغانستانی ممنوع است و ما حتی برای اتباع افغانستانی مجوز اقامت کوتاهمدت هم در مازندران صادر نمی‌‌‌کنیم.» اگرچه یاراحمدی به این مساله هم یادآوری می‌کند که «سالانه تعداد زیادی اتباع افغانستانی با استفاده از ویزای گردشگری به مازندران سفر می‌کنند و متاسفانه توسط کارفرمایانی به کار گرفته می‌‌‌شوند که این اقدام می‌‌‌تواند مخاطرات امنیتی در پی داشته باشد. بنابراین کارفرمایان نباید کسی را که هویتش هنوز برای ما روشن نیست به کار بگیرند.» حال باید دید این تصمیم اخیر و پیوستنش به تصمیمات دیگر می‌‌‌تواند وعده خروج اتباع غیرمجاز از ایران را محقق کند؟