حالا پس از حدود دو سال پیگیری های مداوم کشورهای ساحلی خزر در خصوص کاهش سطح آب آن، به نظر می رسد روسیه نیز به عنوان یکی از کشورهای دارای بیشترین منابع حقابه های خزر نگرانی اش برای بحران این دریاچه جدی و وارد فاز عملیاتی شده است. به این منظور اوایل این هفته وزیر منابع طبیعی و محیط‌زیست روسیه با دستور پوتین به باکو در آذربایجان رفته و ضمن مذاکره خزری با مختار بابایف وزیر اکولوژی و منابع طبیعی این کشور، نشست گسترده ای با متخصصان برگزار کرده است.
کم لطفی روسیه با رودخانه ولگا
اما این که چرا سطح آب این دریاچه رو به افت است، جدا از مسئله تغییر اقلیم و کم بارشی های گسترده، گرم شدن زمین و سرعت بالای تبخیر آب، کم لطفی روس ها با کاهش حقابه های این دریاچه از سرچشمه های روسیه نیز بیشترین اثر را دارد. ورودی آب‌های سطحی حدود ۷۴ تا ۸۵ درصد آب ورودی خزر را تامین می‌کند که طبق برآوردها، رودخانه ولگا در روسیه با حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب از کل ۳۲۰ میلیارد مترمکعب آب ورودی از طریق آب‌های سطحی، حدود ۸۰ درصد آب ورودی به خزر را تامین می‌کند. ایسنا نیز در بررسی حقابه های خزر می نویسد: بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزند و رود ولگا به تنهایی نزدیک به ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند که احداث سدهای جدید توسط روسیه (۴۰ سد ساخته شده و ۱۸ سد دیگر در دست مطالعه و ساخت) روی رودخانه قابل کشتیرانی ولگا موجب کاهش دبی آب ورودی به دریای خزر و آغاز روند عقب نشینی آب در ساحل جنوبی آن شده است.
بیشترین ضرر کاهش سطح آب برای ۳ کشور
بنابر بررسی های علمی مقاله منتشر شده در نشریه نیچر با عنوان «طرف دیگر سطح تراز آب دریاها» در سال ۲۰۲۰، طی سه دهه گذشته سطح آب دریای خزر مقداری افت کرده اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر طی زمستان در مناطق شمالی و تعادل نداشتن در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد که تا پایان قرن حداقل ۹ متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به ۱۸ متر برسد. از این رو با توجه به این که آب‌های بخش روسیه، قزاقستان و ترکمنستان خزر کم عمق است، با افت ۹ متری آب حدود ۲۴ درصد از مساحت سطح دریا کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح دریای خزر خشک خواهد شد در حالی که بسیاری از پرندگان و آبزیان دریای خزر در فصول مختلف سال به شمال و جنوب مهاجرت می‌کنند و خشک شدن بخش‌های شمالی که پناهگاه گونه‌های مختلفی مانند فک‌های خزر در فصل گرم تابستان است، می‌تواند زندگی این جانداران را به خطر بیندازد.
گزارش غم انگیز لوموند
آن چه کشورهای ساحلی به ویژه در مناطق شمال دریاچه را به تکاپو انداخته سرعت زیاد دور شدن ساحل از زندگی و نگاه آنان است. نشریه فرانسوی لوموند این فاجعه را ماه قبل در گزارشی توصیف کرده است: «آمانجای ایباتولو، معلم بازنشسته ورزش ۷۰ ساله، با سبیل های مرتب، پیراهن آستین کوتاه آبی و هیکلی باریک، در یک خانه بزرگ در ساحل شمالی دریای خزر، در استان آتیراو قزاقستان زندگی می کند. بیست سال قبل، خط ساحلی در ۲ کیلومتری خانه او در حومه روستای ژانبای قرار داشت. اما اکنون، بیش از ۲۰ کیلومتر با آن فاصله دارد. ایباتولو می گوید: آب و هوای اینجا جالب نیست، ما بارندگی بسیار کمی داریم و دایم باد می وزد.» او دلتنگ خاطرات قدیم اش است: «سال های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰، ما حتی به قایق هم نیاز نداشتیم زیرا ماهی ها بسیار زیاد بودند. یک تور والیبال برمی داشتیم، کمی قدم می زدیم و بعد از نیم ساعت با دو سه تا ماهی خاویاری برمی گشتیم، اما حالا دیگر از این خبرها نیست...»
کاهش ۱۸ متری تا پایان قرن!
در سال های اخیر، وضعیت رو به بحران خزر نگاه همراه ترحم جهان را به خود دوخته است. کنفرانس بین المللی آبان ماه گذشته تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در باکو که نمایندگانی از ایران هم در آن حضور داشتند، در بخش هایی به بحران خزر پرداخت. خانم اینگر آندرسن متخصص محیط زیست و مدیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان ملل، در سخنرانی خود که سایت این سازمان (www.unep.org)آن را گزارش کرده، می گوید: «دریای خزر، بزرگ ترین مجموعه آبی محصور روی زمین، تحت محاصره بحران سه گانه سیاره ای قرار گرفته است: بحران تغییرات آب و هوایی، بحران طبیعت، از دست دادن زمین و تنوع زیستی و بحران آلودگی و زباله. تا پایان این قرن، سطح آب دریای خزر می تواند تا ۱۸ متر کاهش یابد. این چیزی فراتر از یک بحران زیست محیطی است. این یک بحران انسانی است. چنین کاهشی اکوسیستم ها و گونه ها را ویران می کند، معیشت را تهدید می کند و به امنیت و ثبات غذایی در سراسر منطقه آسیب می رساند.»
خطر آواره شدن ۵ میلیون نفر از خزر
سخنان او که روایت تازه ترین بررسی ها درباره بحران خزر است، دردناک است: «بدون اقدام فوری -از جمله اقدام جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای- تا اواسط قرن می‌توانیم شاهد آواره شدن ۵میلیون نفر از حوزه خزر باشیم. اکنون ما شاهد تبعات منفی هستیم: شیلات در حال کاهش، شور شدن بیش از حد آب و فوک خزری (گونه‌ای که در هیچ کجای دیگر روی زمین یافت نمی‌شود) رو به انقراض است.»
خطر تعطیلی بنادر خزر تا ۸ سال آینده
ما به منظور بررسی اقدامات و پیگیری های ایران در زمینه بحران کاهش تراز آبی خزر با دکتر بهزاد لایقی، معاون توسعه پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی کشور همکلام شدیم. او در گفت وگو با خراسان به بیست و هشتمین جلسه کمیته هماهنگی هواشناسی و آب شناسی دریای خزر با حضور مدیران و کارشناسان مراکز ملی هواشناسی و آب شناسی کشورهای حاشیه این دریاچه که ۱۰ آذرماه گذشته در تهران برگزار شد، اشاره و اظهار کرد: پایش و پیش بینی تراز آب خزر که به شدت وابسته به تغییرات اقلیم است، از جمله اقداماتی است که ما به طور منظم آن را انجام می دهیم و با کشورهای ساحلی به اشتراگ می گذاریم. این کشورها از سال ۱۳۷۴کمیته هماهنگی هواشناسی و آب شناسی دریای خزر را تشکیل دادند که بیست و هشتمین دوره آن روزهای قبل در تهران برگزار شد و در این کمیته اطلاعات لازم سواحل شامل هواشناسی، تراز آب و دبی رودخانه های ورودی به دریا را اندازه گیری می کنیم و به اشتراک می گذاریم.
بر این اساس، پیش بینی هایی که در روسیه، ایران و قزاقستان انجام شده به نظر می رسد ۴ تا ۸ متر تا سال ۲۰۵۰ از تراز آب دریا کم می شود. دکتر لایقی با اشاره به تاثیرات کاهش تراز آب در آینده برای کشورهای ساحلی خزر می گوید: سازمان بنادر بر اساس بررسی های خود به این نتیجه رسیده که چنان چه کاهش تراز آب به همین روند پیش رود تا ۷-۸ سال آینده برخی بنادر و حمل و نقل دریایی تعطیل خواهد شد. به این منظور لای روبی بیشتر سواحل را در دستور کار خود قرار داده است که البته لای روبی نیز به دلیل کاهش هزینه سنگین آن و کاهش استقامت دیواره های اسکله ها تا حدود مشخصی امکان پذیر است.
وی درباره دیگر حوزه های محیط زیستی و تاثیری که از افت تراز آب خزر می گیرند، می افزاید: در صورت افت جدی سطح خزر، تالاب های انزلی و گمیشان و... خشک و باعث ایجاد گرد و غبار در منطقه خواهد شد که موارد مشابه و البته شدیدتر نیز در مناطق شمالی دریای خزر در روسیه و قزاقستان رخ خواهد داد.
لایقی تاکید می کند: با دیپلماسی بیشتر می توان تحقق حقابه های دریاچه از تمامی کشورها به ویژه از منبع رودخانه ولگا در روسیه را عملیاتی کرد. همچنین کنترل فعالیت خلیج «قره بغاز» در ترکمنستان که برای استخراج نمک استفاده می شود، می تواند در بهبود شرایط تراز آب خزر موثر باشد./ خراسان