اقتصاد بدون نفت ایران؛ خیلی دور ، خیلی نزدیک

سنگ بنای استخراج نفت در کشور با ساختار استعماری آغاز شد. نخستین فوران نفت در ایران و البته خاورمیانه، سحرگاه پنجم خرداد 1287 خورشیدی در مسجد سلیمان، رقم خورد.

سال ۱۲۸۰ خورشیدی برابر با سال ۱۹۰۱ میلادی با وساطت آنتوان کتابچی خان، تبعه گرجی‌الاصل ایرانی، قراردادی بین دربار ایران و شخصی به نام ویلیام ناکس دارسی در تهران امضا شد؛ این قرارداد که به امضای مظفرالدین شاه نیز رسید، به موجب آن، اکتشاف و بهره‌برداری از نفت ایران به استثنای ۵ استان شمالی، به مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار شد. بر اساس قرارداد بسته شده شاه ۲۰ هزار پوند نقد و ۲۰ هزار پوند دیگر به صورت سهم دریافت می‌کرد، همچنین ۱۶ درصد از سود خالص سالانه به او تعلق می‌گرفت.

تبدیل شدن کشور به بازار مصرف کالاهای جهان صنعتی از دیگر تبعات استخراج طلای سیاه بود. به این ترتیب عدم مدیریت درست در این خصوص، سبب شد تا ثروتی که باید در زیرساخت‌های اقتصادی برای بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی و نیز ارتقا موقعیت سیاسی ایران هزینه شود، بلای جان این کشور شد. وابستگی کشور به نفت، دوره به دوره افزایش یافته به طوری که امروز این طلای سیاه، محلی برای تهدید و بحران کشور در مقاطع تحریمی شده است.

سیاست‌گذاران سال‌ها است از کاهش و قطع وابستگی نفتی سخن می‌رانند اما تا امروز این هدف محقق نشده است. پارامترهای مورد نیاز برای تحقق این هدف بزرگ چیست؟

خبرنگار مهر در این خصوص گفت‌وگویی با امین دلیری، تحلیلگر مسائل اقتصادی داشت که می‌خوانید.

چگونه می‌توان اقتصاد ایران را از اقتصاد نفتی نجات داد؟

اقتصاد ایران از دیرباز به لحاظ ساختاری وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی داشته است. این وابستگی به نفت سبب شده در برابر تهاجم دشمنان انقلاب اسلامی آسیب پذیر باشد. دو دیدگاه نسبت به سیاست‌های تولید و صادرات نفت خام وجود داشت یک دیدگاه در زمان حاکمیت دولت اصولگرا توسط رئیس جمهور وقت در دولت نهم و دهم که ابراز شد نفت جز انفال است و متعلق به ملت بوده و باید فروخته شود. همچنین در ادامه عایدی آن بین مردم ایران تقسیم شود.

دیدگاه دیگر، نگرش وزیر نفت بود در دوره حاکمیت دولت اصلاحات و اعتقاد داشت، صادرات نفت خام باید با حداکثر ظرفیت انجام شود تا حفظ اقتدار ایران از نظر سهمیه بندی در اوپک و تبدیل درآمدهای نفتی به سرمایه، در کشور انجام شود.

از منظر این دیدگاه، توسعه و ساخت پالایشگاه‌های تولید بنزین در داخل در اولویت برنامه‌های وزارت نفت نبود و بیشتر تکیه بر واردات بنزین از خارج حاکم بود؛ البته دیدگاه عدم توسعه و ساخت پالایشگاه تولید بنزین با وزارت همان وزیر در دولت تدبیر و امید تغییر کرد. شاید هم با تحریم واردات بنزین که در دولت مهرورزی شروع شده بود و کشور دچار مشکل عرضه بنزین شد، استراتژی واردات بنزین در مقابل صادرات نفت خام تغییر کرد. در اجرای این سیاست در پایان دوره دوم دولت تدبیر و امید نه تنها تقاضای مصرف بنزین از محل تولید پالایشگاه‌های داخلی تأمین، بلکه ظرفیتی برای صادرات بنزین به خارج فراهم شد.

غرض از یادآوری این دو دیدگاه که حتماً برای صاحبان آن دارای توجیهاتی در زمان خود داشت، نمی‌خواهم به نقد آنها بپردازم؛ ولی می‌خواهم دیدگاه خود و خیلی از صاحبنظران دلسوز که دود شدن یکی از منابع خدادادی کشور را به وضوح مشاهده می‌کنند و یکی از مشکلات ساختاری کشور که از اولین استخراج نفت خام توسط شرکت دارسی انگلیسی که گلوی اقتصاد کشور را به شدت می‌فشارد، تحلیلی داشته باشیم.

آیا می‌توان اقتصاد کشور را از وابستگی به نفت کم یا قطع کرد؟ البته یک بار در زمان مرحوم دکتر مصدق هنگام ملی کردن نفت در مقام مقابله با شرکت‌ها و دولت انگلیس، کشور ایران مورد تحریم حداکثری قرار گرفت، دولت وقت بودجه خود را با اقتصاد بدون نفت تنظیم کرد. در آن برهه زمانی کمک مردم در همراهی با دولت مثال‌زدنی بود./ مهر