موضوع قاچاق بزنین یکی از چالش برانگیزترین موضوعات اقتصاد انرژی ایران است. اخیرا نیز موسی غنی‌نژاد، تحلیلگر مسائل اقتصادی گفته آمارها می‌گوید ما روزی ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌کنیم، از این عدد، فقط ۷۰ میلیون لیتر مصرف واقعی است و مابقی بصورت قاچاق از کشور خارج می‌شود. یعنی حدود نیمی از بنزین کشور به صورت قاچاق از کشور خارج می می شود.
موضوع قاچاق بنزین داستانی طولانی در کشور دارد، هرچند راهکارهایی برای مقابله با آن انجام می‌شود اما در هیچ دوره‌ای قاچاق بنزین به صفر نرسیده و طبق آخرین آمار نیز کشف بنزین قاچاق در دوسال گذشته ۲۵۰ درصد افزایش داشته است.
علت اصلی قاچاق بزنین چیست؟
قاچاق بنزین در ایران یکی از چالش‌های بزرگ اقتصادی و اجتماعی است که دلایل متعددی در پس این پدیده نهفته است. این پدیده به دلیل تفاوت قابل‌توجه قیمت بنزین در داخل کشور و کشورهای همسایه، ضعف در نظارت و کنترل، و برخی از مشکلات اقتصادی و مدیریتی به وجود آمده است. در ادامه به بررسی علل اصلی این پدیده پرداخته می‌شود.
یکی از مهم‌ترین عوامل قاچاق بنزین، اختلاف قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه است. در ایران، به دلیل یارانه‌های گسترده‌ای که دولت برای سوخت اعمال می‌کند، قیمت بنزین بسیار کمتر از بسیاری از کشورهای همسایه است. این اختلاف قیمت انگیزه‌ای قوی برای قاچاقچیان ایجاد می‌کند تا بنزین را از ایران به کشورهای همسایه منتقل کنند و از این طریق سودهای کلانی به دست آورند. به‌طور مثال، در کشورهای هم‌مرز ایران مانند عراق، پاکستان و افغانستان، قیمت بنزین چندین برابر قیمت داخلی است. این تفاوت به قاچاقچیان اجازه می‌دهد که با ریسک کم، درآمد زیادی کسب کنند.
ضعف در سیستم‌های نظارتی و کنترلی نیز یکی از دلایل دیگر گسترش قاچاق بنزین است. با وجود تلاش‌های دولت برای کنترل مرزها و جلوگیری از قاچاق، همچنان بسیاری از مرزهای ایران، به ویژه در نواحی دورافتاده و مرزی که کمتر توسعه‌یافته هستند، به‌خوبی کنترل نمی‌شوند. کمبود امکانات نظارتی و نیروی انسانی کافی برای کنترل دقیق مرزها به قاچاقچیان فرصت می‌دهد تا با استفاده از راه‌های غیرقانونی و مرزهای خاکی، بنزین را به خارج از کشور انتقال دهند. همچنین، برخی از گزارش‌ها نشان می‌دهد که فساد در برخی نهادها و ارگان‌های مسئول می‌تواند یکی از عوامل تسهیل‌کننده قاچاق باشد.
عامل دیگر به مشکلات اقتصادی گسترده در داخل کشور بازمی‌گردد. بیکاری و فقر در مناطق مرزی ایران، مردم محلی را به سمت فعالیت‌های غیرقانونی مانند قاچاق سوق داده است. بسیاری از افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، به دلیل نبود فرصت‌های شغلی مناسب و درآمد پایین، به قاچاق به‌عنوان راهی برای تأمین معاش روی می‌آورند. در برخی موارد، این افراد حتی به عنوان پیمانکاران کوچک برای قاچاقچیان بزرگ‌تر عمل می‌کنند، که خودشان نیز ممکن است از نظر اقتصادی به شدت تحت فشار باشند.
علاوه بر این، برخی مسائل مدیریتی و نارسایی‌ها در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی نیز به افزایش قاچاق بنزین دامن می‌زند. به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر، سیاست‌های قیمتی دولت در حوزه انرژی با بی‌ثباتی همراه بوده و گاه تصمیماتی گرفته شده که باعث افزایش ناگهانی قیمت بنزین یا کاهش سهمیه‌بندی آن شده است. این تغییرات می‌تواند قاچاقچیان را ترغیب کند که با استفاده از شرایط به وجود آمده، سود بیشتری به دست آورند. همچنین، نبود برنامه‌های جامع و دقیق برای مدیریت توزیع سوخت در کشور، زمینه‌ساز سوءاستفاده‌های گسترده در این حوزه شده است.
یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر قاچاق بنزین، زیرساخت‌های ناکافی برای حمل‌ونقل و توزیع سوخت در داخل کشور است. در برخی از مناطق ایران، به ویژه در نواحی مرزی و روستاهای دورافتاده، دسترسی به سوخت به دلیل ضعف زیرساخت‌ها دشوار است. این کمبود باعث می‌شود که برخی افراد به سمت قاچاق سوخت سوق پیدا کنند، زیرا حمل‌ونقل بنزین به این مناطق از طریق راه‌های غیررسمی سودآورتر و سریع‌تر است.
راهکار عملی چیست؟
به گفته کارشناسان برای جلوگیری از قاچاق بنزین بدون فشار بر مردم، نیاز به راهکارهایی است که به صورت هوشمندانه و جامع اجرا شوند. اولین و مهم‌ترین اقدام، اصلاح قیمت بنزین به گونه‌ای است که اختلاف قیمت با کشورهای همسایه کاهش یابد، اما این اصلاح نباید به شکلی باشد که بر زندگی روزمره مردم تأثیر منفی بگذارد. یک راهکار مناسب در این زمینه، اجرای سیستم‌های هدفمند یارانه‌ای است. به جای ارائه یارانه‌های عمومی برای همه، می‌توان به گروه‌های خاص جامعه مانند افراد کم‌درآمد یا ساکنین مناطق محروم یارانه‌های سوختی ویژه اختصاص داد. این روش باعث می‌شود که افرادی که نیاز واقعی به حمایت دارند از یارانه برخوردار شوند و انگیزه قاچاق کاهش یابد.
راهکار دیگر تقویت زیرساخت‌های نظارتی و کنترلی است. بهبود کنترل‌های مرزی از طریق تجهیز به فناوری‌های جدید مانند دوربین‌های نظارتی و پهپادها می‌تواند به جلوگیری از قاچاق کمک کند. همچنین، با توسعه سیستم‌های هوشمند نظارت بر حمل‌ونقل سوخت، می‌توان میزان جابه‌جایی سوخت را در کشور به‌طور دقیق ردیابی کرد. این اقدامات علاوه بر کاهش قاچاق، شفافیت در زنجیره توزیع سوخت را نیز افزایش می‌دهند.
برای جلوگیری از فشار بر مردم، لازم است در کنار اقدامات نظارتی، برنامه‌های توسعه اقتصادی نیز اجرا شوند. ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق مرزی و دورافتاده که بیشتر در معرض فعالیت‌های قاچاق هستند، می‌تواند انگیزه افراد محلی برای مشارکت در قاچاق را کاهش دهد. ارائه تسهیلات و حمایت‌های مالی برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای محلی در این مناطق، می‌تواند معیشت مردم را بهبود بخشد و وابستگی آنها به فعالیت‌های غیرقانونی را کاهش دهد.
به‌طور کلی، قاچاق بنزین در ایران نتیجه ترکیبی از عوامل اقتصادی، مدیریتی، اجتماعی و فرهنگی است. برای مقابله مؤثر با این پدیده، دولت نیازمند اجرای سیاست‌هایی جامع و پایدار است که نه تنها قیمت بنزین را به‌گونه‌ای تنظیم کند که انگیزه قاچاق کاهش یابد، بلکه با بهبود نظارت مرزی، ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق محروم و توسعه زیرساخت‌ها، ریشه‌های اصلی این پدیده را از بین ببرد. تنها با اتخاذ رویکردی چندبعدی می‌توان امیدوار بود که این معضل کاهش یابد و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن مدیریت شود./ آرمان امروز