در روزهای اخیر، خبر متواری شدن مدیران یک شرکت فعال در حوزه فروش گوشی آی‌فون باعث شد تا در گزارشی ماجرای «کلاهبرداری پانزی» و عواقب آن تشریح شود. در ترفند پانزی، به سرمایه‌گذاران، نرخ سود بالا با ریسک کم نوید داده می‌شود و شرکت‌های راه‌انداز این بازی از طریق وجوه سرمایه‌گذاران جدید، مطالبات سرمایه‌گذاران قبلی را می‌پردازند.
این نوع کسب‌وکارها که از افراد معروف برای تبلیغ خود استفاده می‌کنند، در کشورهای مختلفی وجود داشته و در موارد حاد، مانند کلمبیا و آلبانی، منجر به شورش‌های خشن، کشته شدن افراد و حتی سقوط دولت مستقر شده‌اند. با این حال این‌گونه کسب‌وکارها ویژگی‌های مشخصی دارند که می‌تواند به شناسایی سریع آنها کمک شایانی کند. جلوگیری از خسارات ناشی از این‌گونه فعالیت‌ها نیازمند تمهیداتی است که سرعت و قاطعیت عمل در صدر آنها قرار دارد. مقررات روشن، استقلال ناظران مالی و برخورداری از نیروهای مجرب قضایی از دیگر پیش‌نیازهای مقابله با طرح‌های پانزی است.
اخبار مربوط به توقف فعالیت «کوروش کمپانی» موجب شده بار دیگر کلاهبرداری «پانزی» به واژه‌ای پرتکرار تبدیل شود. این موضوع باعث شده «دنیای اقتصاد» به بررسی خاستگاه‌ها و نمونه‌های تاریخی کلاهبرداری پانزی بپردازد و جزئیات مدل کسب‌وکارها را زیر ذره‌بین ببرد. بررسی‌ها حاکی از آن است که دامنه این کلاهبرداری به کشورهای در حال توسعه محدود نمی‌شود و در کشورهای توسعه‌یافته نیز می‌توان نمونه‌هایی از آن را یافت. تجارب تاریخی نشان می‌دهد در موارد حاد، این کسب‌وکارها موجب شورش‌های شهری و حتی سقوط دولت مستقر شده و توصیه‌های سیاستی آزموده‌شده‌ای برای مقابله با این گونه کسب‌وکارها وجود داشته باشد.
اخبار مربوط به بسته‌شدن یک کسبوکار معروف بار دیگر «بازی پانزی» را به واژه‌ای پرتکرار تبدیل کرده است. کوروش کمپانی که با تبلیغ شخصیت‌های شناخته‌شده به‌سرعت جایش را میان مشتریان پیدا کرد و وعده تحویل تلفن همراه زیر قیمت بازار به مخاطبانش می‌داد، اکنون پلمب شده و مدیرانش متواری هستند. به گفته برخی مال‌باختگان، گردانندگان کوروش کمپانی دفتر آن را خالی کرده و حتی تابلوی آن را نیز کنده‌اند. حالا از این کسبوکار، تنها تعداد زیادی مال‌باخته به جا مانده که دستشان به جایی بند نیست. با‌این‌حال این شیوه کلاهبرداری اصلا جدید نیست و قدمت آن به بیش از یک قرن می‌رسد.
بازی پانزی چیست؟
بازی پانزی یک نوع کلاهبرداری از طریق سرمایه‌گذاری است که نرخ بازدهی بالایی را به سرمایه‌گذاران نوید داده و مدعی ریسک پایینی است. در این شیوه، سود سرمایه‌گذار از طریق وجوهی تامین می‌شود که سرمایه‌گذاران جدید می‌پردازند. این شبیه به یک طرح هرمی است که با استفاده از وجوه سرمایه‌گذاران جدید، مطالبات سرمایه‌گذاران قبلی را تسویه می‌کند. کلاهبرداری پانزی در نهایت زمانی به پایان می‌رسد که سیل سرمایه‌گذاران جدید خشک می‌شود و پول کافی برای پرداخت به طلبکاران و ادامه این فرآیند وجود ندارد. نام پانزی به چارلز پانزی ایتالیایی بازمی‌گردد که در دهه 1920، با شیوه‌ای مشابه در نیویورک شهرت زیادی برای خود کسب کرد و با فروپاشی طرح کلاهبردارانه‌اش، این شیوه کلاهبرداری به نام او مشهور شد. با‌این‌حال چارلز دیکنز سال‌ها قبل در دو رمان جداگانه سازوکار کلاهبرداری پانزی را شرح داده بود و می‌توان نمونه‌های قدیمی‌تری نسبت به چارلز پانزی یافت.
پانزی‌های تاریخی
برخلاف تصور، بازی پانزی کلاهبرداری رایجی است و دامن‌گیر توسعه‌یافته‌ها نیز می‌شود. برای مثال در‌حالی‌که این نوع کلاهبرداری در کشورهای در‌حال‌توسعه موجب شورش یا حتی سقوط دولت‌ها شده است، در کشورهای توسعه‌یافته نیز نمونه‌های برجسته‌ای دارد. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازی پانزی تاریخ به برنارد مدوف آمریکایی برمی‌گردد که طی 17 سال توانست به فعالیت خود ادامه دهد و در نهایت به واسطه بحران سال 2008، طرح پانزی او شکست خورد و کشف شد. ارزش این کلاهبرداری 65 میلیارد دلار برآورد می‌شود.
با‌این‌حال کلاهبرداری‌های پانزی همیشه فقط آثار مالی بر جا نمی‌گذارند. برای مثال، گروه DMG در کلمبیا با طرح پانزی خود، علاوه بر تحمیل زیان یک میلیارد دلاری به این کشور، موجب شورش و اعتراضات خشن در 13 شهر شد و دولت کلمبیا را مجبور کرد تا اعلام وضعیت اضطراری کند. اوضاع در آلبانی از این نیز وخیم‌تر شد و بی‌ثباتی‌های اجتماعی و سیاسی را در پی داشت. هنگامی که در سال 1996، چند طرح پانزی در آلبانی فروپاشید، شورش‌های غیرقابل‌مهار به سقوط دولت مستقر منجر شد و کشور را به هرج‌ومرج فروبرد. برآوردها از کشته‌های این واقعه به 2000 نفر می‌رسد. در جامائیکا نیز ارزش یکی از کلاهبرداری‌های پانزی به 12.5درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور در آن زمان می‌رسد.
چگونه کلاهبرداری را تشخیص دهیم؟
اگرچه طرح‌های پانزی در بازارهای مختلفی ظهور می‌کنند و کالاها و خدمات متفاوتی را برای فعالیت برمی‌گزینند، اما می‌توان نشانه‌های ثابتی از آن را یاد کرد که با دیدن آنها به کلاهبرداری بودن این گونه طرح‌ها مشکوک شویم. نخست اینکه این گونه کلاهبرداری‌ها عموما نرخ های بازدهی بالا با ریسک کم را وعده می دهند و از این طریق شهرت کسب می‌کنند. دوم اینکه در بازی پانزی بدون توجه به شرایط اقتصادی و اوضاع بازار، وعده بازدهی ثابت می‌دهد. این‌گونه کسب‌وکارها عموما در خصوص سرمایه‌گذاری و درآمد خود اطلاعات شفافی ارائه نمی‌دهند. بازی‌های پانزی معمولا برای تحریک احساسات و جلب اعتماد مشتریان، از رسانه‌ها یا حتی افراد معتمد و شناخته‌شده استفاده می‌کنند. از سوی دیگر، این شرکت‌ها معمولا عمر و سابقه کوتاهی دارند. این گونه شرکت‌ها در ابتدای فعالیت خود، فشار فروش یا عرضه بالایی دارند اما عموما در ادامه فعالیتشان، برای عرضه یا فروش محصولات خود با تاخیر روبه‌رو می‌شوند.
تمهیدات مقابله با بازی پانزی
درس کلیدی مواجهه سایر کشورها با طرح‌های پانزی این است که قبل از شتاب‌گرفتن و بزرگ‌شدن این گونه طرح‌ها و به خطر افتادن سرمایه‌گذاران ناآگاه، هرچه سریع‌تر برای متوقف ساختن آنها باید اقدام کرد. در مقابله با بازی‌های پانزی عوامل تاثیرگذار متعددی وجود دارد اما مهم‌ترین عامل، سرعت و اثربخشی پاسخ ناظر به این گونه فعالیت‌هاست. فقدان صورت‌های مالی یا ناقص بودن آنها، فقدان مقررات، ناپدید شدن وجوه پرداختی و سوابق و مشکلاتی از این دست معمولا منجر به این می‌شود که میزان سرمایه‌گذاری یا سرمایه ازدست‌رفته، تعداد سرمایه‌گذاران و حساب‌های درگیر با چالش همراه شود. در مقابله با طرح‌های پانزی چهار نکته کلیدی وجود دارد. نخست آنکه به مقررات روشنی برای پیگرد قانونی این طرح‌ها نیاز است؛ وجود مرجع تحقیقاتی گسترده برای «پیگیری رد پول» از طریق دسترسی به اطلاعات بانکی، اختیار برای جست‌وجو یا تحمیل راه‌حل‌های مدنی یا اداری، مانند مجازات‌های مالی یا لغو مجوز فعالیت‌ها و همچنین مجازات‌های کیفری، و درنهایت اختیار انجام اقدامات اضطراری مانند مسدود کردن دارایی‌ها از جمله این مقررات است.
دومین نکته کلیدی در مقابله با بازی‌های پانزی، استقلال نهادهای تنظیم‌گر و برخورداری از اقتدار کافی است. برای مثال در نمونه جامائیکا، برخی وزرای دولت پشتیبان کلاهبرداران بودند و از اعمال نظارت بر کلاهبرداران پشتیبانی نمی‌کردند. سومین نکته در مقابله با بازی پانزی، اختیارات گسترده ناظران مالی برای همکاری و تبادل اطلاعات با سایر تنظیم‌کنندگان مالی است؛ بسیاری از این کلاهبرداران در چند کشور و تحت چند نظام مقرراتی مختلف فعالیت می‌کنند و برخورد در یک محدوده لزوما به توقف فعالیت آنها منجر نمی‌شود. چهارمین و آخرین نکته مهم در مقابله با بازی پانزی، برخورداری از منابع انسانی کافی برای رسیدگی به این طرحهاست. در کشورهایی که به‌تازگی شروع به رسیدگی به مشکل طرح‌های پانزی کرده‌اند، کمبود پرسنل مجرب مانع از اقدام سریع می‌شود. آموزش می‌تواند به پر کردن این شکاف کمک کند. تخصص و رسیدگی سریع توسط دادگاه‌ها هم در راستای برخورداری از منابع انسانی مجرب است. از آنجا که بسیاری از تصمیماتی که یک تنظیم‌کننده مالی برای متوقف کردن طرح پانزی اتخاذ می‌کند، منوط به تایید یا بررسی قضایی است، بسیار مهم است که قضات تخصص لازم را داشته باشند و بتوانند به موضوعات مالی، به‌ویژه مواردی که شامل اقدامات اضطراری است، اولویت بدهند.