شادکامی و رضایت ذهنی در دهه‌های اخیر، به مفهومی مهم و اساسی در بین سیاست‌گذاران، اقتصاددانان و مدیران اجرایی کشور تبدیل شده است. این مفهوم دربردارنده ارزیابی شهروندان یک کشور یا یک جامعه خاص، از وضعیت عمومی زندگی است. در واقع آگاهی از فهم و آنچه که در ارزیابی‌های درونی افراد نسبت به وضعیت زندگی‌شان وجود دارد، تحت عنوان شادکامی تعریف می‌شود.
مفهوم شادکامی ابتدا از یک جریان فکری نشات گرفته بود که ریشه آن در تلاش برای سنجش و ارزیابی رفاه و آسایش مادی افراد یک جامعه بوده است. به عبارتی، دانشمندان تلاش می‌کردند تا با اتخاذ رویکردهای کمی، رفاه و آسایش را به زبان اعداد و ارقام در بیاورند تا بدین گونه، تفسیر دقیق‌تری از وضعیت رفاهی مردم یک جامعه بدست آورند.
در ادامه، جریان‌های اندیشه و تفکر بدین سمت رفتند که رفاه ذهنی و ارزیابی‌های درونی از وضعیت عمومی زندگی قابلیت این را دارد که به زبان کمی درآید. این تغییر مسیر نظری، از یک جریان فکری حاصل شد که شاخص‌های کمی مانند تولید ناخالص داخلی و ارزیابی‌های مالی صرف، نمی‌تواند گویای وضعیت رفاه شهروندان باشد به همین علت اندیشمندان درصدد برآمدند تا از شاخص‌های مناسب‌تری برای این منظور استفاده کنند.
در گزارش پیش‌رو، تلاش شده است تا به معرفی شاخص جهانی شادکامی پرداخته شود و نحوه اندازه‌گیری آن و متغیرهای به‌کارگرفته شده در این شاخص مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.
شاخص شادکامی
شاخص جهانی شادکامی، از یک مقیاس واحد درست شده است. این مقیاس که «نردبان کانتریل» نام دارد، در یک طیف ۱۰ درجه‌ای، از پاسخگو می‌خواهد که وضعیت عمومی زندگی‌اش را از عدد ۰ تا ۱۰ انتخاب کند. در واقع انتخاب یک عدد در بین این طیف ده درجه‌ای، به منزله نوعی ارزیابی از وضعیت زندگی است که میانگین پاسخ پاسخگویان در یک کشور، تشکیل‌دهنده شاخص شادکامی خواهد شد.
پژوهشگران این گزارش، داده‌های مربوط به این مقیاس را از نظرسنجی موسسه گالوپ جمع‌آوری می‌کنند. موسسه گالوپ، سالانه از یک نمونه‌ی حدوداً ۱۰۰ هزار نفری از ۱۵۰ کشور جهان، از مقیاس نردبان کانتریل برای ارزیابی وضعیت زندگی پاسخگویان استفاده می‌کند.
«لطفا یک نردبان را در ذهنتان تصور کنید که پایین‌ترین پله آن، نمره ۰ و بالاترین پله آن نمره ۱۰ است. بالاترین پله (نمره ۱۰)، نشان‌دهنده بهترین وضعیت زندگی است و پایین‌ترین پله نشان‌دهنده بدترین وضعیت زندگی است. شما در حال حاضر احساس می‌کنید در کدام پله از این نردبان قرار دارید؟»
در این گزارش، علاوه بر مقیاس اصلی شادکامی، به متغیرهای تاثیرگذار بر شادکامی نیز پرداخته شده است. طی تحقیقات صورت‌گرفته از سوی محققان، ۶ متغیر زیر، بیشترین میزان تاثیرگذاری را بر مقیاس شادکامی داشته‌اند:
۱- سرانه تولید ناخالص داخلی
برای مطرح کردن بحث سرانه تولید ناخالص داخلی، لازم است ابتدا از مفهوم تولید ناخالص داخلی تعریفی به عمل آوریم. تولید ناخالص داخلی، برابر ارزش بازاری کلیه کالاها و خدمات تولید شده در طول یک بازه زمانی مشخص (به‌طور مثال یک‌سال) در مرزهای جغرافیایی یک کشور است. این رقم برابر با مجموع میزان مصرف، مخارج دولت، سرمایه‌گذاری و تفاوت صادرات و واردات است.
این شاخص، سنجه‌ای برای نشان دادن فعالیت‌های اقتصادی در کشور است و به شکلی قدرت اقتصادی و وضعیت رفاهی یک کشور را نشان می‌دهد. البته در اینکه میزان بازنمایی رفاه در یک کشور با استفاده از این شاخص، چقدر امکان‌پذیر است، میان محققان و پژوهشگران این حوزه اختلاف نظر وجود دارد. با این حال از بررسی گروه تحقیقاتی سازمان ملل در گزارش جهانی شادکامی می‌توان دریافت که این متغیر به اندازه‌ای مشخص در میزان شادکامی جوامع نقش ایفا می‌کند.
تولید ناخالص داخلی سرانه، از تقسیم تولید ناخالص داخلی بر جمعیت آن کشور به‌دست می‌آید. تولید ناخالص داخلی سرانه می‌تواند بازده اقتصاد یک کشور را اندازه‌گیری کند. دولت‌ها می‌توانند از تولید ناخالص داخلی سرانه برای درک چگونگی رشد اقتصاد با جمعیت خود استفاده کنند. تجزیه و تحلیل تولید ناخالص داخلی سرانه در سطح ملی می‌تواند بینشی در مورد تاثیر جمعیت داخلی یک کشور ارائه دهد. به‌طور کلی بررسی سهم هر متغیر برای درک چگونگی رشد یا انقباض یک اقتصاد از نظر جمعیت آن مهم است. چندین رابطه عددی می‌تواند وجود داشته باشد که بر تولید ناخالص دالخی سرانه تاثیر می‌گذارد. اگر تولید ناخالص داخلی سرانه با سطح جمعیت پایدار در حال رشد باشد، به‌طور بالقوه می‌تواند نتیجه پیشرفت‌های تکنولوژیکی باشد که با همان سطح جمعیت بیشتر تولید می‌کنند. برخی از کشورها ممکن است سرانه تولید ناخالص داخلی سرانه بالای داشته باشند اما جمعیت کمی داشته باشند که که معمولاً به این معنی است که آنها یک اقتصاد خودکفا را براساس فراوانی منابع ویژه ایجاد کرده‌اند.
تولید ناخالص داخلی سرانه براساس برابری قدرت خرید (PPP)، که در محاسبه آن، قدرت خرید واقعی یک پول، فرضاً نسبت به دلار آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد نسبت به تولید ناخالص داخلی سرانه کشور که به یک پول واحد از طریق نرخ‌های ارز محاسبه می‌گردد برتری دارد. این شاخص متوسط رفاه کشورها را براساس قدرت خرید واقعی پول ملی آنها ارائه می‌کند. لذا معیار مناسب‌تری برای ارزیابی متوسط رفاه یک کشور نیز محسوب می‌شود.
در این گزارش، سازمان ملل، از داده‌ی سرانه تولید ناخالص داخلی برحسب برابری قدرت خرید (مبتنی بر دلار ثابت سال ۲۰۱۷)، منتشر شده از بانک جهانی استفاده کرده است. در این گزارش، از میان انواع GDP ها، این نوع از تولید ناخالص داخلی مورد تایید قرار گرفته است. علت آن است که این شاخص نسبت به دیگر شاخص‌های دسته خود، سیمای به نسبت دقیق‌تر و بهتری را در مورد یک کشور در مقایشه با دیگر کشورها ارائه می‌دهد.
۲- حمایت اجتماعی
این متغیر شامل ۱ گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد ۱۵ سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد. در بررسی‌های به عمل آمده از ماهیت این متغیر، روش دریافت اطلاعات به‌صورت پیمایش‌های تلفنی و حضوری است.
۳- بخشیدن
این متغیر شامل ۱ گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد ۱۵ سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد.
۴- ادراک فساد
این متغیر شامل ۲ گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد ۱۵ سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد.
۵- آزادی انتخاب
این متغیر شامل ۱ گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد ۱۵ سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد.
۶- امید زندگی سالم در بدو تولد
امید زندگی سالم یا امید زندگی تطبیق‌داده‌شده برای سلامتی که در بدو تولد خود امید زندگی تطبیق شده برای ناتوانی خوانده می‌شد، یک اندازه خلاصه سلامت جمعیت است که پیامدهای کشنده و غیرکشنده بیماری‌ها و صدمات را در قالب یک عدد تلخیص می‌نماید و مفیدترین شاخص منفردی است که میانگین سطح سلامت جمعیت را نشان می‌دهد. اندازه‌های خلاصه سلامت جمعیت، شاخص‌هایی هستند که میانگین و پراکندگی پیامدهای حاصل از عملکردهای اصلی نظام سلامت را نشان می‌دهند و برای ارزیابی عملکرد نظام‌های سلامت به‌کار برده می‌شوند. امید زندگی سالم در هر سن به معنای امید ریاضی (میانگین یا متوسط) سال‌های باقی‌مانده از عمر در آن سن است که با سلامت کامل و بدون ناتوانی سپری خواهند شد. امید زندگی سالم اولین شاخص خلاصه سلامت جمعیت برای ارزیابی عملکرد نظام‌های سلامت است.
امید زندگی سالم، میانگین تعداد سالهایی است که یک نوزاد با درنظر گرفتن ثابت بودن شرایط زیستی و الگوهای مرگ‌ومیر، انتظار می‌رود به صورت سالم و به‌دور از بیماری و آسیب جسمانی تا یک سال مشخص زندگی کند.
داده‌های این متغیر به گفته گزارش جهانی شادکامی، از سازمان جهانی بهداشت (WHO) گرفته می‌شود. دربررسی‌های به‌عمل آمده از این منبع، سازمان بهداشت جهانی نیز در ساخت شاخص و اقدامات بعدی (مانند رصد کردن متغیر، تدقیق محاسبات و مسائلی از این دست)، از داده‌های نهادهای داخلی کشور استفاده کرده است.
۷- عواطف مثبت
این مقیاس که ساخته شده توسط گالوپ است، شامل ۵ گویه می‌باشد. این ۵ متغیر در حقیقت بعد مثبت عواطف و احساسات را مورد سنجش قرار می‌دهد. موسسه گالوپ، در یک پیمایش جداگانه، از این مقیاس در حوزه عواطف و احساسات مردم کشورهای جهان استفاده می‌کند.
۸- عواطف منفی
این مقیاس نیز مانند مقیاس عواطف مثبت، توسط موسسه گالوپ ساخته شده و در نظرسنجی‌ها در مورد احساسات شهروندان کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مقیاس، دارای ۵ گویه است و درصدد است تا بعد منفی عواطف و احساسات را مورد سنجش قرار دهد.
مقیاس‌های «عواطف مثبت» و «عواطف منفی»، دارای گویه‌هایی با دو طبقه جواب «بله» و «خیر» هستند.
وضعیت ایران در گزارش جهانی شادکامی
نمرات شادکامی ایران از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳، به استثنای سال ۲۰۱۴ در گزارش‌های جهانی شادکامی موجود است. از بررسی‌های صورت گرفته، می‌توان گفت که نمرات ایران در شاخص جهانی شادکامی بین ۴ و ۵ در بازه (صفر تا ۱۰) بوده است و از ۵ فراتر نرفته است.
در سال ۲۰۱۳، ۴.۶۴۳ شده است و از میان ۱۵۶ کشور مورد بررسی، رتبه ۱۱۵ را بدست آورده است. در سال ۲۰۱۵ با ۰.۰۴۳ واحد افزایش در شاخص شادکامی، به رتبه ۱۱۰ از میان ۱۵۸ کشور دست یافته است.
در سال ۲۰۱۶، با ۰.۱۲۷ واحد افزایش به رتبه ۱۰۵ از میان ۱۵۷ کشور دست یافت.
سال ۲۰۱۷، نمره شادکامی ایران به میزان ۰.۱۲۱ واحد کاهش یافت و ایران از میان ۱۵۵ کشور، رتبه ۱۰۸ را بدست آورد.
در سال ۲۰۱۸ با کمی افزایش (۰.۰۱۵ واحد) در میان ۱۵۶ کشور مورد بررسی به رتبه ۱۰۶ دست یافت.
در سال ۲۰۱۹ نمره شاخص شادکامی ایران با کاهش ۰.۱۵۹ واحدی، به عدد ۴.۵۴۸ رسید و در میان ۱۵۶ کشور جهان، رتبه ۱۱۷ را بدست آورد. این میزان کاهش، بالاترین اندازه در بین سال‌های مورد بررسی تا سال ۲۰۲۳ بوده است.
با این حال از سال ۲۰۱۹ به بعد تا سال ۲۰۲۳، نمرات شاخص شادکامی ایران هرچند به میزان کم سیر صعودی و افزایشی داشته است بدین شکل که این نمرات در سال‌های ۲۰۲۰، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به‌ترتیب ۴.۶۷۲ (۰.۱۲۴ واحد افزایش)، ۴.۷۲۱ (۰.۰۴۹ واحد افزایش) و ۴.۸۸۸ (۰.۱۶۷ واحد افزایش) شده است.
رتبه‌های ایران در این سه سال نیز به‌ترتیب ۱۱۸ (۱۵۳ کشور)، ۱۱۸ (۱۴۹ کشور) و ۱۱۰ (۱۴۶ کشور) شده است. در سال ۲۰۲۳ که آخرین گزارش جهانی شادکامی نیز است، نمره شادکامی ایران با ۰.۰۱۲ واحد کاهش به عدد ۴.۸۷۶ رسید و ایران در میان ۱۳۷ کشور مورد بررسی در این سال به رتبه ۱۰۱ دست یافت.
در نمودار زیر روند نمرات شادکامی ایران از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ آورده شده است.
با توجه به نمراتی که ایران در این شاخص بدست آورده است می‌توان گفت که شاخص شادکامی ایران در طول این سال‌ها تفاوت چندانی نداشته است و نمره شادکامی ایرانیان در حد متوسط بوده است بهطوریکه چنانچه تفاوت سال‌های 2013 و 2023 را مورد بررسی قرار دهیم، کشور ایران در طول 11 سال، 0.233 واحد افزایش داشته است.
کشور ایران در مقایسه با کشورهای همسایه، وضعیت مشابهی را طی کرده است بهطوریکه کشورهای همسایه ایران نیز تقریبا روند یکسانی را از ابتدا تا اکنون طی کرده‌اند. به استثنای کشور افغانستان که از سال 2017 تا 2023 با کاهش شدید نمره شادکامی مواجه بوده است. نمودار زیر، وضعیت شاخص شادکامی را در میان کشورهای همسایه نشان می‌دهد.
همانطور که از جدول فوق نشان داده می‌شود، در سال 2023، کشورهای ارمنستان (5.342)، عراق (4.941) و ایران (4.876) جزو سه کشور با بالاترین میزان شادکامی هستند. کشورهای ترکیه (4.614)، پاکستان (4.55) و افغانستان (1.859) در مراتب بعدی قرار گرفته‌اند.
در میان کشورهای منطقه، وضعیت نمرات و رتبه‌بندی‌ها، تغییرات قابل توجهی در بردارد. در میان 14 کشور منطقه، امارات متحده عربی با نمره شادکامی 6.571 در رتبه اول کشورهای منطقه قرار دارد. ایران نیز با نمره 4.876 در رتبه ششم این گروه قرار گرفته است. در این دسته‌بندی، از 14 کشور مورد بررسی، تنها سه کشور امارات متحده عربی (6.571)، عربستان (6.463) و بحرین (6.173)، نمرات بین 6 و 7 دارند. نمرات شادکامی مابقی کشورها به جز لبنان و افغانستان بین 4 و 5 قرار گرفته است.