پایان دریاچه ارومیه؟

اعتماد نوشت| آخرين تصاوير ماهواره‌اي از درياچه اروميه نشان مي‌دهد كه در فاصله يكسال اخير و از آبان 1401 تا آبان 1402، از سطح 878 كيلومتر مربعي آب درياچه اروميه، حدود 80 درصد خشك شده و حالا فقط 170 كيلومتر مربع و معادل 4درصد از سطح آب درياچه به جا مانده كه مساوي با مرگ قطعي ششمين درياچه آب شور جهان و بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است.

اين تصاوير كه مويد مرگ درياچه اروميه است درحالي منتشر شده كه شهريور‌ماه امسال سخنگوي صنعت آب مدعي شده بود: «درياچه اروميه خشك نشده و شايعاتي كه در خصوص خشك شدن كامل درياچه اروميه منتشر شده، صحت ندارد و هم‌اكنون حجم اين درياچه به يك ميليارد و ۳۶۰ ميليون مترمكعب رسيده در حالي كه در سال ۱۳۹۴ اين عدد يك ميليارد مترمكعب بوده و ارتفاع آب حدود ۹سانتي‌متر بيشتر از سال ۱۳۹۴ و وضعيت درياچه اروميه از سال ۱۳۹۴ بهتر است چنان‌كه در مهرماه سال ۱۳۹۴ تراز درياچه اروميه ۱۲۷۰.۰۴ بود، اما اكنون اين عدد به ۱۲۷۰.۱۸ رسيده كه اين نشان‌دهنده افزايش تراز درياچه اروميه است. مساحت درياچه اروميه هزار كيلومتر است در حالي كه اين عدد در سال ۱۳۹۴ حدود ۷۰۰ كيلومتر بوده است.»

طبق آخرين گزارش مركز تحقيقات سنجش از دور دانشگاه صنعتي شريف با عنوان «آناليز تراز، سطح و حجم درياچه اروميه با استفاده از تصاوير ماهواره‌اي» كه آبان امسال منتشر شده و نسخه‌اي از آن هم به دست خبرنگار اعتماد رسيده، تغييرات سطح آب درياچه اروميه از سال 1394 تا سال 1402 با استفاده از ماهواره LANDSAT مورد بررسي قرار گرفته است. به استناد داده‌هاي اين گزارش، آبان سال 1394 درياچه اروميه به بدترين وضعيت رسيده بود و سطح آب آن به 693 كيلومتر مربع كاهش يافته بود اما به فاصله يكسال و به دنبال آغاز فعاليت كارگروه نجات درياچه اروميه از سال 1392، سطح آب درياچه به 2089 كيلومتر مربع افزايش يافت اگرچه در آبان 1396 هم باز كاهش 500 كيلومتر مربعي سطح آب درياچه نسبت به سال پيش از آن ثبت شده اما دو سال بعد و در آبان 1398 سطح آب درياچه به 3102 كيلومتر مربع رسيده كه نشان از تاثير اقدامات احيا دارد. اما تصاوير سال‌هاي بعد، ديگر اميدواركننده نبوده و در آبان 1400 حدود 900 كيلومتر مربع از سطح آب درياچه كاسته شده كه اين كاهش در سال‌هاي بعد هم ادامه داشته تا در آبان 1401، سطح آب درياچه به كمتر از 880 كيلومتر مربع رسيده است. با استناد به آخرين نتايج رصد وضعيت درياچه اروميه مي‌توان گفت كه ظرف 25 سال اخير و از سال 1377 تاكنون، به ميزان 97 درصد از سطح آب درياچه اروميه كاسته شده است.

نويسندگان اين گزارش هم با نگاهي به همين تصاوير ماهواره‌اي، اميد بستن به احياي درياچه به دليل مشكلات ناشي از سوء‌مديريت‌ها و تامين نشدن اعتبارات مورد نياز احيا را بي‌فايده دانسته و نوشته‌اند: «اگرچه بررسي‌هاي دقيق كارشناسي با اجماع محققين حوزه‌هاي مختلف دانش بر اين باور بودند كه تحقق احياي دوباره درياچه اروميه در يك بازه زماني ۱۰ ساله امكان‌پذير است، لكن به دليل نبود امكان تامين كامل و به موقع اعتبارات دولتي جهت پروژه‌هاي مورد نياز از يك سو و نارسايي‌هاي ساختاري در دستگاه‌هاي مجري - به‌طور اخص؛ وزارت نيرو، وزارت جهاد كشاورزي و سازمان حفاظت محيط زيست - برنامه با تاخيري سه‌ساله مواجه شد. با وجود تمامي اين شرايط، وضعيت درياچه اروميه ابتدا در سال ۱۳۹۶ شمسي تثبيت شد به اين معنا كه خطر خشكي كامل درياچه رفع شد و شواهد بهبود در شرايط درياچه مشاهده شد و پس از آن، تا سال ۱۳۹۹ در مسير برنامه‌هاي احيا قرار گرفت؛ وقايعي كه تاييدي مجدد بر اين واقعيت بودند كه همان‌گونه كه انسان در خشك شدن درياچه اروميه نقش اصلي را داشته، در بازگرداندن شرايط به وضعيت پيشين نيز نقش كليدي را بر عهده دارد.پس از سال ۱۳۹۹ شمسي تاكنون به دليل تضعيف چارچوب‌هاي نظارتي بر مصارف آب در حوضه آبريز درياچه اروميه و تعلل در بهره‌برداري از پروژه‌هاي سخت‌افزاري به اتمام رسيده به منظور احياي درياچه اروميه، مجددا شرايط درياچه در وضعيت بحران قرار گرفته و تمامي نگراني‌هاي بهداشتي سلامتي، اجتماعي، اقتصادي و امنيتي كه در سال ۱۳۹۳ نسبت به موضوع درياچه اروميه وجود داشت، دوباره رخنمون شده به نحوي كه در دوره‌هاي مقايسه‌اي‌هفت‌ساله، تراز درياچه اروميه طي سال آبي 80 -‌1379- تا 86- ۱۳۸۵ ، با بارش متوسط سالانه ۳۴۲ ميليمتر، ۱۰۳ سانتي‌متر كاهش تراز، طي دوره هفت ساله 87- ۱۳۸6 تا ۱۳۹3-۱۳۹2، با بارش متوسط ۳۰۴ ميلي متر، ۲۷۵ سانتي‌متر كاهش تراز و در دوره هفت‌ساله اجراي اقدامات طرح ملي نجات‌درياچه اروميه بين سال‌هاي ۹۴- ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ با بارش متوسط ۳۲۷ ميلي متر، ۶۱ سانتي‌متر افزايش تراز در پايان سال آبي داشته است.در ادامه نيز طي دوسال آبي 1401-۱۴۰0 و ۱۴۰2-1401 مجددا درياچه اروميه با شدت يافتن افت تراز و كاهش ۸۳ سانتي‌متري در دوسال اخير مواجه شده است. با استفاده از تصاوير ماهواره‌اي Landsat و توسعه كد GEE مساحت درياچه اروميه در تاريخ آبان‌ماه سال‌هاي ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲، نتايج سطح آب موجود در درياچه اروميه در ۷ آبان ۱۴۰۲ به عدد ۱۷۰ كيلومتر مربع رسيده كه نسبت به سطح متناظر با تراز اكولوژيك اين درياچه ۴۳۳۳ كيلومتر مربعي، تنها ۴ درصد وسعت آن باقي مانده است. اين سطح كمتر از يك چهارم آن مقداري است كه پيش از اين در سال ۱۳۹۴ به عنوان كمترين سطح درياچه ثبت شده بوده است.»

نويسندگان اين گزارش همچنين نوشته‌اند: «نگراني عمده در موضوع فعاليت براي احياي درياچه اروميه معطوف به اين است كه روند اقدامات انجام شده، همواره سير به جلو ندارد و تغيير در مديران عالي و مديران مياني به تغيير در پارادايم فكري منجر شده و در نتيجه رويكردهاي چندگانه و عمدتا غيرعلمي و فرافكنانه اتخاذ مي‌گردد. امري كه جز به تعويق افتادن امر احياي درياچه اروميه، به تبعات گسترده بهداشتي، اجتماعي و اقتصادي منجر شده و به سرمايه‌سوزي اجتماعي در افكار عمومي منتهي مي‌گردد.نكته ديگر آن است كه در ايران، موضوع خشك شدن درياچه‌ها و تالاب‌ها منحصر به درياچه اروميه نيست. در چند دهه گذشته، شادگان، هورالعظيم، بختگان، تشك، پريشان، هامون، جازموريان، گاوخوني و ده‌ها درياچه و تالاب ديگر در نقاط مختلف كشور با چالشي مشابه مواجه بوده و هستند. لكن آنچه درياچه اروميه را در ميان آنها به يك موضوع با اولويت بسيار بالا تبديل مي‌كند دو موضوع است؛ وسعت بسيار زياد درياچه اروميه كه مساحتي بالغ بر ۵۷۰ كيلومتر مربع در محدوده پارك ملي تقريبا برابر با وسعت استان البرز است كه بستر خشكشده آن را به يك كانون بسيار بزرگ توليد گردوغبار در محدوده شمال غرب تبديل مي‌كند و همچنين، نمكي بودن بستر خشك شده درياچه اروميه كه خسارات بهداشتي، صنعتي، اجتماعي و اقتصادي متعاقب بروز توفان‌هاي گردوغبار برخاسته از آن را تشديد كرده و غيرقابل جبران مي‌كند.»

از ديگر تصاوير اين گزارش، روند تغييرات تراز درياچه اروميه در فاصله سال 1374 تا 1402 است كه شيب نگران‌كننده‌اي دارد و محققان در تحليل نتايج اين تصوير اشاره مي‌كنند كه در طول يكسال اخير، داده‌هاي زميني ثبت تراز درياچه اروميه منتشر نشده و به همين سبب، محققان با معادل‌سازي اطلاعات موجود از سنوات قبل، اين نمودار را ترسيم كرده‌اند و در ادامه، نوشته‌اند: «با توجه به عدم انتشار داده‌هاي زميني ثبت تراز درياچه اروميه در يكسال اخير با بهره‌گيري از ترازهاي برداشت شده زميني در سنوات قبل و داشتن مساحت معادل آنها و يافتن مساحت درياچه اروميه در تاريخ مدنظر در بازه سال‌هاي ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ كه با استفاده از سنجش از دور گردآوري شدند، ترسيم نمودار حال حاضر ممكن شد. بنا بر گفت‌وگوي خبري دبير كارگروه ملي نجات درياچه اروميه با برنامه تلويزيوني تهران۲۰ در تاريخ ۱۷ مهر ۱۴۰۲ تراز درياچه اروميه در اين روز برابر با ۱۲۶۹,۸۰ متر از سطح درياهاي آزاد عنوان شده كه كمترين‌تر از ثبت شده در اين روز براي درياچه اروميه از سال ۱۳۴۵ تاكنون بوده است.»

از ديگر تصاوير اين گزارش، نموداري است كه تغييرات حجم درياچه اروميه بر حسب ميليون متر مكعب در فاصله سال‌هاي 1392 تا 1402 را نشان مي‌دهد كه به استناد اين تصوير، بيشترين حجم آب درياچه در سال 1398 با ذخيره 5719 ميليون متر مكعب و سال 1399 با ذخيره 5467 ميليون متر مكعب بوده و محققان در تحليل اين نمودار گفته‌اند: «تا پيش از سال جاري، كمترين ميزان حجم ثبت شده آب براي آبان‌ماه در درياچه اروميه مربوط به سال ۱۳۹۴ (440 ميليون متر مكعب) بوده ولي با توجه به‌شدت افت تراز درياچه اروميه در دوسال اخير، حجم كنوني آب داخل درياچه اروميه كمتر از ميزان آن در تاريخ مشابه سال ۱۳۹۴ شده است. برآورد مي‌شود كه حجم آب موجود در درياچه اروميه به حدود عدد ۴۵ ميليون متر مكعب رسيده است.»

روند كاهشي بارش حوضه آبريز درياچه اروميه در 50 سال اخير به عنوان عامل تاثيرگذار در خشك شدن درياچه هم، در اين گزارش مورد توجه قرار گرفته و نمودار مربوط به اين روند نشان مي‌دهد كه از سال 1352 تا سال 1371 روند بارش در اين حوضه، كاهش نسبي داشته اما در فاصله سال‌هاي 1371 تا 1374، وضعيت بارش بهبود نسبي يافته تا اينكه از سال 1374 كاهش بارش، شيب بسيار تندي داشته و از سال 1401 تاكنون هم به پايين‌ترين ميزان در 50 سال اخير رسيده است. محققان در تحليل اين روند نوشته‌اند: «همچنان و با وجود اذعان به اثرات گسترده‌تر عوامل انساني اعم از توسعه روزافزون مصارف بخش‌هاي مختلف، به خصوص مصارف بخش كشاورزي در حوضه آبريز درياچه اروميه، در برخي اظهارنظرات افزايش يا كاهش تراز درياچه اروميه در برخي دوره‌هاي عملكردي، به تغييرات شگرف بارش يا دما نسبت داده مي‌شود. بنا بر آخرين گزارش منتشر شده توسط سازمان هواشناسي مي‌توان به چند گزاره دست يافت؛ در دوره‌هاي مقايسه‌اي هفت ساله تراز درياچه اروميه طي سال آبي 80-79‌۱۳تا ۸6-۸5‌13، با بارش متوسط سالانه ۳۴۲ ميلي متر شاهد ۱۰۳ سانتي‌متر كاهش تراز طي دوره هفت ساله ۸7-۱۳۸6‌13تا ۱۳۹3-۱۳۹2 ، با بارش متوسط ۳۰۴ ميليمتر كاهش ۲۷۵ سانتي‌متر كاهش تراز و در دوره هفت‌ساله اجراي اقدامات طرح ملي نجات درياچه اروميه بين سال‌هاي94‌-۱۳۹۳ تا ۱400-۱399 با بارش متوسط ۳۲۷ ميليمتر شاهد ۶۱ سانتي‌متر افزايش تراز در پايان سال آبي بوده است. در دوره پيوسته افت تراز درياچه اروميه بين سال‌هاي ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۳ تراز اين درياچه به‌طور متوسط سالانه ۴۰ سانتي‌متر افت داشته است. طي دو سال آبي، اخير مجموعا تراز درياچه اروميه ۸۳سانتي‌متر كاهش يافته است. بارش سال آبي ۱۴۰2-۱۴۰1 به لحاظ رتبه در بين سال‌هاي كم بارش حوضه آبريز درياچه اروميه، طي ۵۰ سال اخير رتبه ۱۲ را به خود اختصاص داده است. به لحاظ متوسط دما سال آبي ۹7-۹6‌13گرم‌ترين سال آبي ۵۰ سال اخير بوده است.»

تداوم هشدارها درباره تاثیر خشک‌شدن دریاچه بر سلامت اهالی منطقه

تبعات و خسارات جاني متعاقب خشك شدن درياچه اروميه ظرف سال‌هاي اخير بارها از سوي كارشناسان و فعالان محيط زيست و سلامت مورد هشدار قرار گرفته است.

در گزارشي كه دي 1401 در مجله نيچر و با همكاري مشترك بختيار فيضي‌زاده و سميرا پورمراديان از دانشگاه تبريز، توبيا ليكس (از دانشگاه كاتالونيا) و داوود عمرزاده (از دانشگاه برلين) نوشته شده، محققان در بررسي «اثرات بهداشتي كوچك شدن درياچه‌هاي فوق شور» با استناد به نتايج مطالعه‌اي كه در شهرستان شبستر و در فاصله سال‌هاي 2012 تا 2020 انجام داده‌اند، نوشته‌اند: «شهرستان شبستر در شمال درياچه اروميه قرار دارد. در سال‌هاي اخير تغييرات سطح آب درياچه اروميه باعث ايجاد كانون‌هاي نمك در نواحي جنوبي و جنوب غربي شهرستان شبستر و همچنين، خشكي خاك، جنگل‌زدايي و افزايش دماي هوا شده علاوه بر اينكه گرد و غبار منتقل شده و پراكندگي ذرات معلق هم به‌طور بالقوه، سلامت تنفس و گردش خون را به خطر مي‌اندازد. مطالعات اوليه بر تحليل خشكي درياچه و مسائل زيست محيطي مربوط به آن نشان مي‌دهد كه مداخله عوامل انساني و تغييرات آب و هوايي، به‌طور همزمان در خشكي درياچه نقش داشته به اين معنا كه گسترش كشت محصولات آب‌بر با نياز آبي بالا مانند پياز، گوجه‌فرنگي و هندوانه، سدسازي و انحراف و برداشت آب به عنوان عوامل اصلي در خشكسالي درياچه نقش داشته علاوه بر اينكه با توجه به كاهش بارندگي در سال‌هاي اخير، استفاده از آب براي كشاورزي و ساخت سازه‌هاي هيدروليكي، به كاهش سطح درياچه منجر شده و همچنين، تغيير اقليم از طريق افزايش دما و خشكي نيز در دهه‌هاي گذشته در كاهش سطح آب درياچه موثر بوده چنانكه از سال 1379، به موازات كاهش بارش سالانه، ميانگين دماي سالانه هم رو به افزايش بوده است... . مطالعات قبلي همچنين تاييد كرد كه خشكسالي، منجر به پراكندگي نمك و غبار در هوا مي‌شود.

بنابراين هنگامي كه منابع جريان شور در اطراف درياچه در فصل باران‌هاي موسمي فعال مي‌شوند، موجي از غبار نمك را در هوا منتشر مي‌كنند كه مي‌تواند به شهرهاي مجاور برسد. با توجه به اينكه جهت باد غالب در شبستر به سمت غرب است، مناطقي كه در جهت وزش باد قرار گرفته‌اند و به خصوص، نواحي ساحلي و حتي داخلي شبستر در معرض خطر جدي نفوذ نمك قرار دارند چنانكه شهرهاي شبستر، وايقان و شندآباد از مناطقي هستند كه با خطر بالاي ناشي از پراكندگي نمك و گرد و غبار مواجهند، چون در نواحي شمالي درياچه اروميه قرار دارند و از اين رو تحت‌تاثير شرايط اقليمي محلي موسوم به نسيم دريايي هستند. نسيم دريايي، باد محلي است كه از درياچه به خشكي مي‌وزد و مي‌توان انتظار داشت كه شرايط اين منطقه در سال‌هاي آتي، يك تهديد جدي براي سلامت ساكنان شهرستان شبستر باشد... . بين پراكندگي ذرات نمك در هوا و خشك شدن درياچه، رابطه مستقيمي وجود دارد؛ ذرات معلق در هوا با بيماري‌هاي جدي مرتبط هستند، زيرا مي‌توانند به راه‌هاي هوايي و تنفسي نفوذ كنند و به سرعت به جريان خون برسند. انتشار نمك به دنبال خشك شدن درياچه، منجر به شوري خاك، خشك شدن باغات اين مناطق و آلودگي آب‌هاي زيرزميني با فلزات سنگين شده چنانكه بر اساس برخي مطالعات، غلظت آلاينده‌هاي آب‌هاي زيرزميني شهرستان كه منبع شرب محسوب مي‌شود، بالاتر از استانداردهاي مورد توصيه سازمان بهداشت جهاني است ... . خشكي درياچه به‌طور قابل توجهي در افزايش فشار خون اهالي منطقه نقش داشته است.

طبق بررسي بر 12 هزار نفر از جمعيت شهرستان شبستر، تعداد بيماران مبتلا به فشار خون بالا، از 2.09 درصد (250 نفر) در سال 2012 به 17.95 درصد (2153 نفر) در سال 2017 و 17.39 درصد (2086 نفر) در سال 2018 و 19.5 درصد در سال 2019 (2340 نفر) افزايش يافته و در سال 2020 به 16.05 درصد (1925 نفر) رسيده در حالي كه تاثيرات مخرب بر سلامت مردم، در مناطق مسكوني نزديك به درياچه بيشتر بوده و اين نتايج نشان مي‌دهد كه افزايش تعداد مبتلايان پرفشاري خون، مصادف با گسترش عمق نمكزارها در درياچه بوده است. نتايج اين مطالعه، نشان‌دهنده رابطه مستقيم بين خشك شدن درياچه و شيوع فشار خون و افزايش درصد مبتلايان پرفشاري خون در مناطق اطراف است علاوه بر اينكه سرعت و جهت باد از سمت درياچه هم با تعداد بيماران مبتلا به فشار خون در ارتباط است. نتايج اين مطالعه همچنين نشان داد كه تعداد بيماران زن مبتلا به فشار خون، بالاتر از تعداد مردان مبتلاست علاوه بر اينكه تمام مبتلايان در گروه سني 35 تا 70 سال بودند. بررسي ميداني و مصاحبه ما با ساكنان محلي نشان داد كه به دليل تاثيرات شديد خشكسالي درياچه بر فعاليت‌هاي كشاورزي در دهه‌هاي گذشته، نسل جوان اين منطقه در جست‌وجوي شغل و كيفيت زندگي بهتر، به تبريز، تهران و ساير شهرهاي بزرگ مهاجرت كرده‌اند كه اين مساله هم به دليل شكل‌گيري سكونتگاه‌هاي غيررسمي در اطراف شهرهاي مقصد مهاجرت، طي سال‌هاي گذشته به يك چالش جدي براي شهرهاي ميزبان مانند تبريز و اروميه تبديل شده و به‌طور مشخص، توسعه نامتوازن در شهرستان تبريز را رقم زده است.»