دجله و فرات به عنوان عناصر اصلی قوام‌بخش تمدن تاریخی میان‌رودان، دو شاهرگ حیاتی عراق به شماره می‌آید. بخش اصلی سرچشمه جریانات این دو رودخانه در کشور ترکیه قرار داشته و تنها در حوضه آبریز دجله، تعدادی از رودخانه‌های غربی ایران نیز در تأمین آب مناطق غربی حوضه دجله نقش دارند.
دجله و فرات به عنوان عناصر اصلی قوام‌بخش تمدن تاریخی میان‌رودان، دو شاهرگ حیاتی عراق به شماره می‌آید. بخش اصلی سرچشمه جریانات این دو رودخانه در کشور ترکیه قرار داشته و تنها در حوضه آبریز دجله، تعدادی از رودخانه‌های غربی ایران نیز در تأمین آب مناطق غربی حوضه دجله نقش دارند.
در حوضه آبریز فرات در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی و اجرای ابرپروژه گاپ ترکیه در بالادست حوضه، سبب کاهش ورودی جریان رودخانه فرات به عراق شده است. میانگین درازمدت آورد سالانه این رودخانه که از ترکیه سرچشمه گرفته و پس از گذر از سوریه وارد عراق می‌شود، حدود 30 تا 35 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود.
در مرداد سال جاری، خالد شمال، سخنگو و مدیرکل آبیاری و اصلاح اراضی وزارت آب عراق، به شبکه الرشید این کشور گفت که میانگین ورودی فرات به عراق در ایستگاه ابوکمال واقع در مرز عراق-سوریه ترکیه، به 160 مترمکعب بر ثانیه کاهش یافته که در حدود یک‌ششم متوسط درازمدت جریان ورودی به عراق است.
عون ذیاب، وزیر منابع آب عراق نیز در گفت‌وگو با برنامه المحاید شبکه الاخباریه عراق اظهار کرده پیرو مذاکرات هیئت فنی این وزارتخانه با طرف ترک در ماه ژوئن، طرفین توافق کردند که ترکیه در ماه‌های جولای و آگوست، اقدام به رهاسازی 350 مترمکعب بر ثانیه جریان فرات از سد آتاتورک به مرز ترکیه-سوریه کند، اما ترکیه از اجرای توافق مذکور سر باز زده است. سد آتاتورک ترکیه با ظرفیت مخزن 48 میلیارد مترمکعب، بزرگ‌ترین سد مخزنی واقع در حوضه دجله و فرات است که در قالب ابرپروژه گاپ احداث شده است.
کاهش ورودی رودخانه فرات به عراق، به بحران کم‌آبی در این کشور پایین‌دست حوضه دامن زده است. این امر به‌ویژه در فصول گرم، پیامدهای گوناگون اجتماعی، انسانی و محیط‌زیستی را در استان‌های واقع در مسیر جریان این رودخانه به دنبال آورده که در اظهارات مقامات و کارشناسان متعدد عراقی بازتاب داشته است. از‌جمله مدیرکل منابع آب استان الانبار اخیرا از خشکی دریاچه حبّانیه واقع در این استان خبر داد و این امر را ناشی از کاهش شدید ورودی رودخانه فرات به این دریاچه دانست. دریاچه حبّانیه با حجم ذخیره 3.3 میلیارد مترمکعب در واقع یکی از دریاچه‌های مصنوعی است که در اوایل قرن بیستم برای ذخیره جریان‌های سیلابی فرات توسط عراق احداث شده است.
در مرداد، کمیسیون آب و کشاورزی مجلس عراق نسبت به مهاجرت‌های گسترده و دسته‌جمعی در مناطق فرات میانه و جنوب خصوصا در استان‌های نجف و دیوانیه هشدار داده و خواستار تشکیل یک هیئت بلندپایه برای مذاکرات آبی با ترکیه شده است. حسن الوائلی مدیر کشاورزی استان دیوانیه عراق، کاهش شدید جریان فرات را عامل اصلی تشدید بحران انسانی در این استان معرفی کرده است.
او با بیان این واقعیت که 75 درصد از ساکنان این استان کشاورز و دامدار هستند و 47 درصد جمعیت استان زیر خط فقر هستند، گفته که بسیاری از کشاورزان و دامداران این استان مجبور به فروش اراضی و احشام خود و مهاجرت به نواحی مرکزی و جنوب عراق شده‌اند. زینب الموسوی نماینده مجلس عراق، سیاست‌های ترکیه را عامل اصلی بحران کم‌آبی و مهاجرت در عراق دانسته و خواستار استفاده از اهرم تراز تجاری عراق با ترکیه در مذاکرات آبی با این کشور شده است.
در همین راستا گزارش اخیر سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) که به پایش مستمر جابه‌جایی جمعیتی ناشی از تغییرات اقلیمی در عراق می‌پردازد، حاکی از آن است که تا میانه ماه ژوئن 2023، بحران آبی سبب آواره‌شدن 13هزارو 920 خانواده ( 83هزارو 520 نفر) در 10 استان عراق شده که 76 درصد از این خانواده‌ها به مناطق شهری مرکز و جنوب عراق مهاجرت کرده‌اند. در این میان استان‌های ذی‌قار و دیوانیه بیشترین آسیب را در این زمینه متحمل شده‌اند. یک مقام استان ذی‌قار اعلام کرد که شدت بحران کم‌آبی در این استان به‌ویژه در هورهای منطقه الجبایش جنوبی که از فرات تغذیه می‌شوند، سبب مهاجرت گسترده گاومیش‌داران این ناحیه به بصره شده است. عون ذیاب وزیر آب این کشور نیز موجودی مخزن سد حدیثه را که بزرگ‌ترین سد عراق بر روی فرات واقع در استان الانبار در 120 کیلومتری مرز عراق و سوریه به شمار می‌رود، شش میلیارد مترمکعب کمتر از مدت مشابه پارسال اعلام کرده و ابراز نگرانی کرده که این امر تأثیر نامطلوبی روی برنامه‌ریزی فصل کشت آبی زمستانه و امنیت غذایی عراق بر جای خواهد گذارد.
در همین رابطه نبیل المرسومی کارشناس آبی گفته که به ازای کاهش هر یک میلیارد مترمکعب در ورودی آب به عراق، 260 هزار جریب زمین در این کشور از زیر کشت خارج شده است. وزارت آب عراق برای مدیریت آثار کاهش جریان ورودی رودخانه فرات در استان‌های واقع در مسیر این رودخانه از‌جمله نجف، دیوانیه، ناصریه، ذی‌قار و المثنی، اقداماتی را در دستور کار قرار داده است. از‌جمله طه درع، مشاور وزیر آب عراق، اعلام کرده که این وزارتخانه با نصب 47 پمپ شناور و پمپاژ آب از ذخایر راهبردی دریاچه ثرثار به میزان 80 تا صد مترمکعب بر ثانیه، قصد دارد کسری جریان ورودی از ترکیه به رودخانه فرات را جبران کند. دریاچه ثرثار در 120 کیلومتری شمال بغداد، به همراه سیستم عظیم انحراف آب خود، بخشی از سیستم مدیریت سیلاب این شهر بوده که در حال حاضر با حجمی در حدود هشت برابر سد ایلیسو در ترکیه، امکان انحراف آب از رودخانه دجله و انتقال به حوضه رودخانه فرات را برای عراق فراهم می‌کند.
استفاده از آب به عنوان اهرم فشار سیاسی و اقتصادی
مشاور سیاسی نخست‌وزیر عراق اخیرا در مصاحبه‌ای گفته است که ترکیه از آب به عنوان یک اهرم فشار برای امتیازگیری از عراق در حوزه‌های گوناگون روابط امنیتی، تجاری، انرژی و حمل‌ونقل با این کشور بهره می‌برد. در همین راستا، یک مقام وزارت امور خارجه عراق اعلام کرده که هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه در سفر ماه آگوست جاری خود به بغداد و اربیل، شروطی را برای افزایش رهاسازی آب دجله و فرات مطرح کرده است. از‌جمله او خواستار آن شده که عراق از غرامت تعیین‌شده توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) در پرونده صادرات نفت اقلیم کردستان عراق انصراف دهد. این نهاد بین‌المللی در ماه مارس امسال، ترکیه را ملزم کرد که بابت صدور نفت اقلیم کردستان عراق از طریق خط لوله جیحان بدون جلب توافق بغداد، مبلغ 1.5 میلیارد دلار به عنوان غرامت به عراق تأدیه کند.
همچنین یک عضو حزب دموکرات کردستان عراق خبر داد که وزیر خارجه ترکیه از مقامات ارشد عراقی خواسته که در ازای رهاسازی آب دجله و فرات، پ‌ک‌ک و برخی گروه‌های دیگر ماننده قسد و یگان‌های مقاومت ایزدی سنجار (YBS) که ترکیه آنها را شاخه‌های گروهک پ‌ک‌ک می‌داند، در فهرست گروه‌های تروریستی عراق قرار گیرد. این در حالی است که محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر عراق در دیدار با وزیر امور خارجه ترکیه، با اشاره به در پیش بودن مراسم اربعین و حضور میلیونی زائران در عراق، از او خواسته بود که ترکیه در زمینه افزایش رهاسازی آب رودخانه فرات با عراق همکاری کند. با این وجود، وزیر منابع آبی عراق اعلام کرده که اگرچه ترکیه میانگین رهاسازی آب دجله از سد ایلیسو به سد موصل را به 500 مترمکعب بر ثانیه افزایش داده، اما تاکنون هیچ افزایشی در رهاسازی آب رودخانه فرات صورت نداده است.
فقدان یک معاهده آبی جامع الزام‌آور بین عراق و ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات چالش اساسی برای مدیریت مشترک منابع آب حوضه بوده است. حال آنکه موافقت‌نامه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی 1975 میان عراق و ایران یک چارچوب حقوقی پیشرو و معتبر بین‌المللی در زمینه تعاملات آبی دوجانبه فراهم کرده است. به نظر می‌رسد تداوم سیاست‌های همکارانه ایران و دعوت از عراق به اجرائی‌کردن مفاد این چارچوب‌های حقوقی مابین دو کشور، در کنار رویکرد مقامات عراقی در ماه‌های اخیر، باب گفت‌وگوهای جدیدی را در حوزه همکاری‌های مشترک برای مواجهه با مسائل آبی منطقه و به‌ویژه حوضه آبریز مشترک دو کشور گشوده است. اخیرا عون ذیاب یکی از مقامات دولت عراق طی مصاحبه با روزنامه الصباح گفت افزایش رهاسازی جریان رودخانه سیروان و شاخه‌های آن توسط ایران سبب شده ذخایر سد دربندیخان از 600 میلیون مترمکعب در پارسال به یک‌میلیارد‌و 800 میلیون مترمکعب در سال جاری برسد. به همین ترتیب، موجودی مخزن سد حمرین نیز از صد میلیون مترمکعب پارسال به 300 میلیون مترمکعب در سال جاری رسیده است.
او افزود این امر نقش بسیار مهمی در بهبود وضعیت مخازن عراق برای تأمین مصارف شرب و باغات داشته است. نتیجه عینی آن این است که بعد از دو سال، استان دیالی به برنامه تخصیص آب کشت زمستانه بازمی‌گردد. سخنگوی وزارت منابع آب عراق به شبکه النجبا عراق گفته که به دنبال شرکت هیئت وزارت نیروی ایران (به ریاست وزیر نیرو) در سومین کنفرانس بین‌المللی آب بغداد و مذاکرات ثمربخش طرف عراقی با وزیر نیروی ایران، صفحه جدیدی از تعاملات مثبت آبی بین دو کشور گشوده شده است.
لازم به ذکر است که در خارج از حوضه آبریز دجله نیز دو کشور ایران و عراق دارای ارتباطات حقوقی و حسن هم‌جواری دیگری در حوزه‌های مرتبط با آب هستند که از آن جمله می‌توان به موضوع شوری در اروندرود/شط‌العرب اشاره کرد.
رودخانه شط‌العرب/اروندرود که در بخش‌هایی مرز آبی دو کشور را تشکیل می‌دهد، به صورت تاریخی از منابع آب شیرین رودخانه کارون در ایران (از طریق نهر حفار) و رودخانه‌های دجله و فرات در عراق تغذیه می‌شده که این جریانات نفوذ زبانه آب شور از سمت خلیج فارس به سمت بالادست رودخانه را محدود می‌کرده‌اند. در حال حاضر با کاهش شدید جریانات در حوضه آبریز فرات به شرح پیش‌گفته و تغییرات دیگری که در دهه‌های گذشته در بخش‌های انتهایی فرات در عراق ایجاد شده، از‌جمله انسداد کامل جریان آب فرات به شط‌العرب، موضوع افزایش طول نفوذ زبانه شوری در اروندرود/شط‌العرب تا محدوده شهرهای خرمشهر و آبادان در ایران و بصره در عراق به یکی از مسائل اصلی این منطقه تبدیل شده است که به نظر می‌رسد با توجه به اینکه مسئله آب محور تمرکز دولت عراق شده، زمینه مناسبی فراهم آمده است تا ایران مشکلات دیرینه خود را در این زمینه با عراق حل‌وفصل کند./ شرق