پشت‌پرده عجیب کمبود لاستیک خودرو در بازار

درحالی‌که دولت طی سال‌های اخیر با تخصیص ارز دولتی و قیمت‌گذاری دستوری سعی کرده از مصرف‌کنندگان تایر حمایت کند، اما آمارها نشان می‌دهد طی 18 ماه اخیر قیمت‌ها در بازار تایر به‌طور میانگین افزایش 155 درصدی و در برخی از انواع تایر این میزان بیش از 200 درصد بوده است. مساله فقط افزایش عجیب‌وغریب قیمت‌ها نیست، مساله ماه‌های اخیر کمبود تایر در بازار، عدم دسترسی مردم به لاستیک دولتی و آشفتگی عجیب‌وغریبی است که علاوه‌بر مردم، تولید را نیز هدف قرار داده است.

آمارهای شش شرکت بورسی تولیدکننده تایر نشان می‌دهد تولید تایر در این شرکت‌ها به‌طور میانگین 14 درصد و در برخی شرکت‌ها و برخی برندهای تایر این مقدار تا حول و حوش 30 درصد نیز کاهش داشته است. تولیدکنندگان عامل اصلی را عدم تخصیص به‌موقع ارز به واردات مواد اولیه می‌دانند، اما کارشناسان اقتصادی نقش اصلی را در سیاستگذاری دولت (نه صرفا دولت سیزدهم) یعنی تخصیص منابع ارزی دولتی برای واردات مواد اولیه تایر، قیمت‌گذاری دستوری و سیستم توزیع رانت‌زای دولتی می‌دانند. در این میان انحصار بازار در دست نهادهای عمومی زیرنظر دولت و نهادهای عمومی نیز بسیار قابل تامل است؛ چراکه بخش اصلی تولید تایر در کشور در دست صندوق‌های بازنشستگی، برخی بانک‌ها و یک هلدینگ بخش خصوصی است که سهامدار دو شرکت تولید تایر است. مجموعه این عوامل در کنار ممنوعیت واردات و صادرات تایر از سوی دولت باعث شده سود اصلی به جیب مافیای تایر و دلالان و دود آن به چشم مصرف‌کننده برود.

کاهش ۱۴ درصدی تولید تایر

براساس اظهارت صفدری، مدیرکل دفتر صنایع شیمیایی و پلیمری وزارت صمت، تولید تایر در کشور طی پنج ماهه نخست امسال به کمتر از ۸ میلیون حلقه رسیده که نسبت به تولید ۹ میلیون و ۱۰۰ هزار حلقه لاستیک در پنج ماهه نخست سال 1401، کاهش 14 درصدی داشته است. مصطفی تنها، سخنگوی انجمن صنفی صنعت تایر، در این‌باره می‌گوید: «صنعت تایر در سه ماهه ابتدایی سال جاری، هر ماه نسبت به ماه پیش از آن، روند افزایش تولید داشته است اما از ماه تیر روند تولید، کاهشی شده است که علت این موضوع عدم تأمین به‌موقع ارز توسط بانک مرکزی بوده است.» اما بررسی آمار تولید 6 شرکت بورسی تولیدکننده تایر نیز بسیار قابل تامل است. براساس آنچه در ادامه می‌آید، در این شرکت‌ها میزان تولید نوسان قابل‌توجهی داشته و در برخی شرکت‌ها کاهش تولید بسیار چشمگیر بوده است.

کاهش 9 تا 17 درصدی تولید گروه بارز

براساس برآوردها، گروه بارز سهم 47 درصدی از بازار تایر کشور (در مقایسه با 6 شرکت بورسی) را در دست دارد. گرچه مجموع تولید این شرکت (عرضه‌شده به داخل کشور) با کاهش 7.5 درصدی از 36 هزار تن به 33.2 هزار تن در 5 ماهه امسال رسیده اما در این گروه تولید تایر بایاس کاهش 16.8 درصدی و تایر رادیال کاهش 5.3 درصدی داشته است. در این گروه، طی 5 ماهه نخست امسال، تولید تیوب رشد 20 درصدی و تولید نوار رشد 61 درصدی داشته است. با توجه به اینکه عمده تولید گروه بارز مربوط به تایر رادیال است با درنظر گرفتن تولید رادیال و بایاس، مجموع تولید این دو محصول در گروه بارز کاهش 9 درصدی داشته است. اما در گروه بارز فروش طی 5 ماهه امسال کاهش 6.4 درصدی را به خود دیده است.

کاهش 5 درصدی تولید در کویر تایر

کویر تایر دومین گروه بزرگ تولیدکننده تایر در کشور در بین 6 شرکت بورسی است. طبق آمارها سهم این گروه از تولید تایر در کشور به‌طور میانگین بین 12 تا 15 درصد است. در گروه کویر تایر میزان تولید (عرضه‌شده به داخل کشور) طی 5 ماهه امسال 13 هزار و 177 تن بوده که نسبت به تولید 13 هزار و 883 تنی مدت مشابه سال گذشته، تولید این گروه کاهش 5 درصدی را تجربه کرده است. در این گروه فروش 5 ماهه نخست کاهش 2 درصدی نسبت به مدت مشابه داشته است.

کاهش 14 درصدی تایر در لاستیک یزد

در بین 6 شرکت بورسی تولیدکننده تایر، گروه لاستیک یزد با فاصله بسیار ناچیزی از کویر تایر و سهم 12 درصدی از تولید تایر، در رتبه سوم قرار دارد. براساس آمارها عملکرد ماهانه تولید، در 5 ماهه نخست امسال مجموع تولید (عرضه‌شده به داخل کشور) این گروه نسبت به مدت مشابه سال قبل گرچه کاهش 1.5 درصدی را تجربه کرده، اما تولید انواع تایر بایاس کاهش 14 درصدی داشته است. در این گروه تولید انواع تیوب رشد 10 درصدی و تولید انواع تایر رادیال سیمی رشد 1.2 درصدی را داشته است. در این گروه گرچه مجموع فروش رشد 2.3 درصدی داشته، اما فروش تایر بایاس کاهش 6.8 درصدی و فروش انواع تیوب کاهش 3.6 درصدی داشته است.

کاهش 21 درصدی تولید تایر ایران تایر

گروه ایران تایر همچون آرتاویل تایر، سهم 10 درصدی در بازار تایر کشور را دارد. طبق آمارهای ارائه‌شده از سوی شرکت ایران تایر (پتایر) میزان تولید (عرضه‌شده به داخل کشور) این شرکت در 5 ماهه نخست امسال 10 هزار و 486 تن بوده که این مقدار نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 6 درصدی داشته است. در گروه ایران تایر گرچه مجموع تولید نسبت به 5 ماهه نخست سال گذشته کاهش 6 درصدی داشته اما تولید تایر بایاس کاهش 21.7 درصدی را تجربه کرده است. طی این مدت، تولید تایر رادیال نیز کاهش کمتر از نیم درصدی و تولید نوار رشد 50 درصدی داشته‌اند. در این گروه طی 5 ماهه امسال فروش کاهش 5.5 درصدی داشته است.

کاهش 27 درصدی تولید گروه آرتاویل تایر

گفته‌شده که گروه آرتاویل تایر (پارتا) درکنار گروه ایران تایر، سهم 10 درصدی در تولید تایر کشور را دارد. طبق آمارهای عملکرد ماهانه تولید، بیشترین کاهش تولید (عرضه‌شده به داخل کشور) در گروه آرتاویل (پارتا) رخ داده است. در این گروه مجموع تولید در 5 ماهه نخست امسال 8 هزار و 721 تن بوده که کاهش 27 درصدی نسبت به تولید نزدیک به 12 هزار تنی 5 ماهه 1401 را تجربه کرده است. همچنین، طی 5 ماهه نخست امسال تولید تایر باری و اتوبوسی بایاس کاهش 40 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته، تولید تایر وانتی بایاس کاهش 38 درصدی، تولید تایر سواری رادیال کاهش 25 درصدی و تولید تایر کشاورزی بایاس کاهش 11 درصدی را تجربه کرده‌اند. سایر محصولات این گروه که حجم بسیار ناچیزی از تولید گروه را شامل می‌شود، رشد داشته است، همچنین در این گروه فروش کاهش 26 درصدی در 5ماهه نخست داشته است.

رشد 9 درصدی تولید ایران یاسا

تولیدات گروه ایران یاسا عمدتا مربوط به موتورسیکلت و دوچرخه و... بوده، سهم زیر 10 درصدی از کل تولید تایر کشور را دارد. در این گروه تولیدات (عرضه‌شده به داخل کشور) شرکت که شامل تایر، تیوب و فرآورده‌هاست، در 5 ماهه نخست امسال رشد 9.2 درصدی داشته اما فروش داخلی این شرکت کاهش 9 درصدی را به ثبت رسانده است.

تولید تایر در دست نهادهای عمومی

برخی کارشناسان اقتصادی می‌گویند گرچه قیمت‌گذاری دستوری از علل اصلی آشفتگی بازار تایر است، اما انحصار بازار داخلی در دست نهادهای عمومی زیرنظر دولت و برخی نهادهای عمومی نیز در این آشفتگی نقش دارد. به اعتقاد این کارشناسان به همان میزان که قیمت‌گذاری دستوری، تخصیص ارز دولتی برای واردات و ممنوعیت واردات به بهانه تنگنای ارزی به این صنعت ضربه زده، انحصار تولید در دست برخی نهادهای عمومی که شرکت‌های آنها محل رفت‌وآمد سیاسیون و افراد غیرمتخصص و مدیران سفارشی است، ضربه دیگری بر پیکره صنعت تایر ایران زده است. به اعتقاد کارشناسان، مدل قیمت‌گذاری دستوری دولت و در کنار آن انحصار تولید در دست نهادهای عمومی نه‌تنها به نفع تولیدکننده تمام نمی‌شود، بلکه بدترین ضربه را نیز به مصرف‌کننده زده است و در نهایت آن کسی که بیشترین سود را از این آشفته‌بازار برده، واسطه‌ها هستند که به لاستیک حواله‌ای دست می‌یابند و با قیمت بالاتر آن را فروخته و سود کلان به جیب می‌زنند. مجموع این شرایط باعث شده از یک‌سو تولیدکننده ادعای ضرر کند و تولید را به دلیل کاهش سود و البته کمبود ارز کاهش دهد و در سویی دیگر لاستیک حواله‌ای دولتی که دولت آن را برای حمایت از خانوارهای دارای خودرو و مالکان خودروهای سنگین و باری مدنظر قرار دارد یا قاچاق شده و از کشور خارج می‌شود یا با همدستی دلالان و واسطه‌ها به قیمت گزافی وارد بازار می‌شود، اتفاقی که در هر دو حالت بازنده آن مصرف‌کننده و مردم هستند.

اما بررسی سهامداران اصلی و عمده شرکت‌های بورسی تولیدکننده تایر هم در نوع خود بسیار قابل تامل است. طبق بررسی‌ها، سازمان تامین اجتماعی از طریق شرکت‌های گروه بارز، شرکت یزد تایر و شرکت ایران یاسا بیشترین سهم را از تولید تایر در کشور دارد. سهم تامین اجتماعی در گروه بارز 50.3 درصد، در گروه لاستیک یزد 34.2 درصد و در گروه ایران یاسا 16.7 درصد است.

در گروه بارز، سهم شــرکت سـرمـایه‌گذاری گروه توسعه ملی که سهامدار آن بانک ملی و صندوق‌های بازنشستگی است، 31.8 درصد است. به عبارتی بیش از 82 درصد از سهام بارز در دست تامین اجتماعی، بانک ملی و صندوق‌های بازنشستگی است. در گروه کویر تایر 66.2 درصد از سهام آن در اختیار شرکت‌های زیرمجموعه بانک سپه و صندوق‌های بازنشستگی است. در گروه لاستیک یزد، 53.6 درصد از سهام در اختیار هلدینگ رازی (دارنده شرکت‌های یزد تایر، آرتاویل تایر و شرکت نخ تایر رازی تاکستان و چسب رازی) است. هلدینگ رازی در کنار این سهام، نزدیک به 91.5 درصد از سهام گروه آرتاویل تایر را در دست دارد. در همان گروه لاستیک یزد گفته شد که تامین اجتماعی سهم 34.2 درصدی دارد و دومین سهامدار در آن گروه است. در گروه ایران تایر، بنیاد مستضعفان از طریق شرکت انرژی گستر سینا و... درمجموع بیش از 55 درصد از سهام این شرکت را در اختیار دارد. در این گروه بانک‌ها + صندوق‌های بازنشستگی از طریق شرکت سرمایه‌گذاری ملی ایران، سهام نزدیک به 13 درصدی را در دست دارند. در ایران یاسا نیز 55.5 درصد از سهام در اختیار صندوق بازنشستگی کشور و 16.7 درصد نیز در دست تامین اجتماعی است. در‌مجموع به‌جز گروه صنعتی رازی، همه سهامداران شرکت‌های تولیدکننده تایر در ایران (شرکت‌های بورسی تایر)، همگی وابسته به نهادهای غیرخصوصی هستند.

نقش تخصیص دلار در آشفتگی بازار تایر

بررسی قیمت برخی از انواع تایر در بازار نشان می‌دهد از 17 فروردین 1401 تا امروز قیمت تایر در بازار به‌طور میانگین رشد 155 درصدی داشته است. این وضعیت درحالی است که دولت مدعی حمایت از خانوارها و مالکان خودروهای سنگین و باری است و سیاست‌های حمایتی خود را که عامل کمبود تایر در بازار شده، ظاهرا مطلوب ارزیابی می‌کند اما این وضعیت علاوه‌بر کمبود تایر و تشکیل صف‌های طولانی برای دریافت لاستیک دولتی، بازار را نیز به‌هم ریخته و در کاهش تولید نقش اساسی دارد.
گرچه برخی رسانه‌ها با طرح این موضوع که قیمت مواد اولیه تولید تایر طی ماه‌های اخیر کاهش داشته اما مصطفی تنها، سخنگوی انجمن صنفی صنعت تایر، دراین‌باره به «فرهیختگان» گفت: «صنعت تایر در سه‌ماهه ابتدایی سال جاری، هر ماه نسبت به ماه پیش از آن، روند افزایشی تولید داشته است اما از ماه تیر روند تولید، کاهشی شده است که علت این موضوع عدم تامین به موقع ارز توسط بانک مرکزی بوده است.»

وی درخصوص ادعای کاهش قیمت مواد اولیه نیز می‌گوید کدام مواد اولیه؟ آیا تولید تایر فقط وابسته به یک ماده اولیه است؟ نکته دوم اینکه مشکل فعلی تولیدکنندگان تایر عمدتا از ناحیه مشکل ارزی برای واردات است. به گفته مصطفی تنها، صنعت تایر سالانه به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار و به‌طور میانگین ماهیانه ۲۵ میلیون دلار ارز نیاز دارد و این درحالی است که طی پنج ماهه نخست امسال تنها ۶۰ میلیون دلار ارز به طرف‌های تجاری و تامین‌کنندگان صنعت پرداخت شده است. وی در پاسخ به این سوال که به گفته به ادعای وزارت صمت مشکل ارزی واردات مواد اولیه تایر درحال حل شدن است، گفت: «گرچه تخصیص ارز از سوی بانک مرکزی درحال انجام است اما مشکل فعلی انتقال حواله‌های ارز به ذی‌نفعان خارجی است و این اقدام هنوز انجام نشده است.»

صادرات تایر ترکیه 80 برابر ایران

برای آنکه بهتر بتوانیم وضعیت صنعت تایر ایران را تصور کنیم، مقایسه این صنعت با صنعت تایر همسایه غربی ایران به خوبی می‌تواند وضعیت صنعت تایر ایران را تشریح کند. آمارها نشان می‌دهد درحالی‌که صادرات تایر ایران طی 10 سال اخیر از حدود 22 میلیون دلار فراتر نرفته، صادرات تایر ترکیه از حدود 1.2 میلیارد دلار در سال 2012 به حدود 1.8 میلیارد دلار (دقیقا یک میلیارد و 767 میلیون دلار) در سال 2022 رسیده است. به عبارتی، صادرات تایر ترکیه 80 برابر صادرات صنعت تایر ایران است.
پژوهشگران و فعالان حوزه تاثیر می‌گویند این آمار و ارقام به خوبی نشان می‌دهد صنعت تایر ایران برخلاف ظرفیت‌هایی که دارد، همچون صنعت خودروسازی و قطعه سازی، مغلوب سیاستگذاری دولت‌ها شده است. این وضعیت به‌ویژه در سال‌هایی که کشور با جهش ارزی و تحریم‌ها روبه‌رو شده، اثر خود را با شدت غلیظ‌تری نشان می‌دهد. اثر سیاستگذاری دولت از چند سو به ضرر صنعت تایر کشور تمام می‌شود. از یک سو سعی می‌کند برای حمایت از خانوارهای صاحب خودروهای سواری و مالکان خودروهای عمومی و سنگین، با تخصیص ارز دولتی، قیمت مواد اولیه را با نرخی پایین‌تر از نرخ ارز بازار به دست تولیدکنندگان برساند که این اتفاق منجر به تبعات نامطلوب گوناگونی می‌شود. از سویی ماندن تایرسازان در صف دریافت ارز دولتی باعث می‌شود فرآیند تولید مختل شود و کمبودهایی در بازار ایجاد شود. از سوی دیگر به دلیل تفاوت قابل توجه نرخ ارز دولتی و آزاد، رانتی که این حمایت دولت ایجاد می‌کند خود باعث احتکار، عرضه خارج از شبکه دولتی و قاچاق می‌شود. در این خصوص در سال‌های گذشته پرونده‌ای برای یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تایر در کشور شکل گرفت که با ارز ترجیحی لاستیک تولید کرده و به یکی از کشورهای همسایه قاچاق می‌شد. در این خصوص ۴ اسفند ۱۴۰۱ ‌مصطفی تنها‌، سخنگوی انجمن صنعت تایر ایران درخصوص کمبود عرضه تایر در بازار می‌گوید: «تولید و توزیع تایر در کشور کماکان طبق روال گذشته ادامه دارد. اما عده‌ای به علت تفاوت شدید نرخ ارز نیمایی و آزاد، لاستیک‌های دولتی موجود در بازار را به کشورهای همسایه قاچاق می‌کنند.» اما اقدام دیگر دولت در حوزه سیاستگذاری تایر، ممنوعیت صادرات پس از شروع تحریم‌ها بوده است.

این موضوع نیز نقش موثری در کاهش صادرات و حذف ایران از بازار تایر جهانی و بازار کشورهای همسایه و منطقه شده است. سخنگوی انجمن صنعت تایر ایران می‌گوید از سال 1397 به بعد صادرات تایر ایران به جز در بخش موتورسیکلت و دوچرخه، در بخش‌های دیگر ممنوع شده است. این ممنوعیت کاملا به ضرر تولیدکنندگان تایر تمام شده است، چراکه به دست آوردن سهم از بازارهای جهانی و منطقه و کشورهای همسایه سال‌ها زمان می‌برد و در غیاب ایران، کشورهای مختلف و ازجمله ترکیه شانس انحصار این بازارها را به دست آورده‌اند.

درخصوص نقش دولت در ایجاد بحران در صنعت تایر «سعید مدنی»، مدیرعامل سابق سایپا در گفت‌وگو با «فراز» با اشاره به اینکه ازجمله مهم‌ترین دلایل وضعیت این روزهای صنعت تایر، قیمت‌گذاری دستوری است می‌گوید: «هر وقت دولت قیمت‌گذاری تکلیفی انجام داد همان کالا گران شد. اصولا هر کجا قیمت‌گذاری تکلیفی صورت بگیرد، بعد از گذشت مدتی قیمت‌ها در بازار بالا می‌رود. دلیل این افزایش قیمت مشخص است. اصولا قوانین اضافه‌ای که دولت خارج از نظام اقتصاد بازار می‌گذارد، باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود.» او در ادامه گفت: «قیمت یک کالا وقتی تکلیفی می‌شود، براساس قیمت متناسب با تورم بالا نمی‌رود. شعور اقتصادی جامعه چه اشخاص حقیقی، چه حقوقی و چه سرمایه‌داران کار می‌کند. مردم می‌دانند قیمت واقعی تایر همان قیمتی که سه ماه پیش گذاشته شده، نیست. برای همین به کالا هجوم می‌آورند. احتکار در این نوع کالا‌ها به دلیل حاشیه سود بالایی که دارد، زیاد اتفاق می‌افتد. درنهایت مثل خودرو، قیمت تایر هم بالا می‌رود. وقتی قیمت کالایی تکلیفی می‌شود، حدود ۳ تا ۴ ماه با قیمت دستوری ثابت نگه داشته می‌شود و بعد یک تورم ۱۰ تا ۲۰ اتفاق می‌افتد. خود این باعث می‌شود عده‌ای احتکار کنند.» مدیرعامل سابق سایپا معتقد است عملا این نوع دخالت‌های دولت در قیمت‌گذاری هم باعث کاهش کالا و هم باعث کاهش تولید می‌شود. چون سودی که باید به تولیدکننده برسد به جیب سوداگران می‌رود و عملا امکان تولید و افزایش تولید برای این افراد از بین می‌رود. کما‌اینکه ما سال‌هاست در حوزه خودرو هم همین داستان را داریم.