شاخص های جهانی زیست محیطی ایران از رتبه 53 در سال ۲۰۰۴ (۸۳-۸۲ ) به رتبه 133 در پایان 2022 افت کرده است. این در حالی است که لایحه برنامه هفتم توسعه، بدون هدف‌گذاری زیست محیطی است. حال ضمن رصد آمارها از منابع بین‌المللی، علل این کم‌توجهی‌ها را بررسی کردیم
وضعیت اسفبار محیط زیست کشور موضوعی است که بارها درباره آن فریاد زده شده و متاسفانه در لایحه برنامه هفتم توسعه نیز تقریبا نادیده انگاشته شده است؛ در همین زمینه روز گذشته پیرهادی، نایب‌رئیس کمیسیون تلفیق برنامه هفتم توسعه مجلس گفت: «شاخص‌های زیست‌محیطی ایران طی ۱۵ سال ۸۰ رتبه تنزل کرده است و جایگاه ایران از رتبه ۵۳ بین ۱۸۰ کشور جهان در اواخر برنامه سوم به رتبه ۱۳۳ در انتهای برنامه ششم رسیده است.» البته بررسی های ما نشان می دهد، افت شاخص های محیط زیستی ایران به طور جدی از سال های ۸۳-۸۲ آغاز شده است که در این گزارش به آن پرداخته ایم.
دلیل افت 80 رتبه‌ای چرا؟
او درباره علل این کم‌توجهی و افت جایگاه فاجعه‌بار جهانی ایران در محیط زیست، اظهار کرد: «بخشی‌نگری و نبود ارتباط هماهنگ بین دستگاه‌های اجرایی، تعیین نشدن دقیق منابع مورد نیاز و قابل دستیابی، نبود ضمانت اجرایی قوی و محکم برای اجرای قوانین و مقررات محیط‌زیستی، بازدارندگی نداشتن جرایم در مقابل خسارات واردشده بر محیط زیست و... مواردی است که سبب سقوط 80رتبه‌ای ایران طی 15 سال میان کشورهای جهان شده است.»
انتهای سال 2022 در رتبه 133
ما برای بررسی رتبه بندی کشورها در شاخص‌های جهانی محیط زیست، به آمار «مرکز بین‌المللی شبکه اطلاعات علوم زمین موسسه زمین دانشگاه کلمبیا» ایالات متحده مراجعه می‌کنیم. این مرکز در مقدمه خود در سایت «https://epi.yale.edu/» آورده است:
شاخص عملکرد زیست محیطی 2022 (EPI) خلاصه‌ای مبتنی بر داده‌های 40 شاخص عملکردی در 11 دسته محیط زیستی 180 کشور را در حوزه تغییرات آب و هوا، سلامت محیط زیست و سرزندگی اکوسیستم رتبه‌بندی می‌کند.
ایران در این جدول از میان 180 کشور، در رتبه 133 قرار دارد؛ جدولی که در آن کشورهای دانمارک، انگلیس، فنلاند، مالت، سوئد، لوکزامبورگ، اسلونی، استرالیا، سوئیس، ایسلند و هلندبه ترتیب در صدر بهترین های محیط زیست جهان هستند. در انتهای این جدول نیز، هند با رتبه 180 قرار دارد و میانمار، ویتنام، بنگلادش، پاکستان، پاپوآ گینه نو، هائیتی و ترکیه دیگر کشورهای انتهای جدول به شمار می‌آیند. جالب است آمار برخی کشورهای منطقه را هم مرور کنیم. عراق در رتبه 169، چین در رتبه 160، لبنان 142، قطر 132، روسیه 112، ترکمنستان 117 ، عربستان 109، آذربایجان 104، کویت 87 و امارات نیز در رتبه 39.
تداوم افت جایگاه طی 2 دهه
البته وضعیت نابسامان زیست محیطی کشور ما، موضوعی نیست که همین امروز گرفتار آن شده باشیم. ما حدود دو دهه است که در سراشیبی افت شاخص‌های زیست محیطی قرار گرفته‌ایم و حتی همین امروز که به بحران‌های متعدد آب و هوایی، جنگل‌ها و مراتع و... مبتلاییم، باز هم برنامه توسعه کشور (برنامه هفتم که هم‌اکنون در مجلس در حال بررسی است) فاقد فصل مجزا و مختص به خود است.همه این چالش‌ها در شرایطی است که طی دو دهه گذشته، جایگاه ایران در شاخص‌های زیست محیطی، مداوم در حال افت بوده است.
به طور مشخص ما در سال 2005-2004 در شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) در جایگاه 53 جهان (از میان 133 کشور) بوده‌ایم و در ادامه در میان 180 کشور جهان، از رتبه 83 در سال 2014 به جایگاه 105 در سال 2016 نزول کردیم. در سال 2022 نیز در همین شاخص، همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد، در رتبه 133 قرار گرفته‌ایم؛ این یعنی تداوم سیر نزولی و بحرانی‌تر شدن محیط زیست و زندگی 85 میلیون ایرانی.
نمونه های این بحران فراوان است
با یک بررسی بسیار ساده، با انبوهی از چالش‌های زیست محیطی در کشور رو‌به‌رو می‌شویم؛ چالش‌هایی که بخش عمده آن معلول کم‌توجهی‌های مداوم بخش‌های مسئول به‌ویژه در حوزه محیط زیست و صنعت است. همین دیروز، به نقل از معاون اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان از تالاب هورالعظیم روایت غم‌انگیزی در رسانه‌ها منتشر شد. او گفته بود: «وضعیت تالاب هورالعظیم خوب نیست و ادامه این روند قطعا منجر به مرگ آبزیان، آتش‌سوزی و تبدیل شدن این تالاب به کانون ریزگرد می‌شود.» به گفته او میزان آب موجود در تالاب اکنون ۴۵ درصد است و شرایط دمایی بالا، افزایش میزان تبخیر و نرسیدن حقابه موجب شده است هم‌اکنون شرایط خوبی نداشته باشد و مشکلات آن تشدید شود.در شمال غرب کشور نیز بازدید میدانی هفته گذشته خبرنگار خراسان، از بحرانی هولناک در دریاچه ارومیه حکایت می‌کرد؛ بحرانی که شاید این دریاچه را در آینده نه چندان دور به شوره‌زار ارومیه تبدیل کند.
به تمامی این موارد، وضعیت جنگل‌خواری‌ها، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و کم بارشی‌ها را هم اضافه کنید؛ حالا آیا چیزی از محیط زیست و طبیعت می ماند؟
آیا توسعه پایدار بدون توجه به محیط زیست ممکن است؟
اما این که با این وضعیت چرا دولت در لایحه پنج‌ساله هفتم توسعه که این روزها مراحل بررسی را در مجلس می‌گذراند، به محیط زیست کم‌توجهی کرده است، حتما راز و رمزی دارد که ما از آن بی اطلاعیم. اما نایب رئیس کمیسیون تخصصی بررسی این برنامه، دیروز به تسنیم گفت: در کل لایحه برنامه هفتم 15 ماده مرتبط با موضوع محیط زیست تدوین شده است و متأسفانه مباحث زیست‌محیطی در این لایحه مهجور واقع شده‌اند و حتی در برخی از احکام این برنامه عقب‌گرد نسبت به برنامه‌های توسعه اول تا ششم دیده می‌شود. هدف‌گذاری و حتی اولویت دادن برای حل معضلات محیط‌زیستی موضوعی ضروری است اما متأسفانه این موارد در لایحه هدف‌گذاری نشده‌اند. این اغماض در حالی است که بحث آلودگی هوا در کلان‌شهرها و مسئله گردوغبار برخی شهرهای مرزی و صنعتی کشور معضل ثابت و بزرگ شهرها در نیمه دوم سال است که در سال‌های اخیر منجر به اختلال در زندگی روزمره مردم شده‌است . همان‌طور که آقای پیرهادی در این مصاحبه تصریح کرده، توجه به محیط زیست، زیربنا و راهبرد توسعه پایدار است. بنابراین با این نگاه ارزشمند در نایب رئیس کمیسیون تلفیق، باید امیدوار باشیم که مجلس، برنامه پنج ساله آینده را با محیط زیست آشتی دهد./ خراسان